درمان دیابت با فناوری های نوین پزشکی (3)

در این مجموعه تلاش شد روش های درمانی مبتنی بر فناوری های نوین پزشکی برای دیابت معرفی شود و باورهای غلط موجود تصحیح شود. در قسمت اول خواندید که تلاش برای درمان قطعی دیابت ابتدا با پیوند اندام آغاز شد و سپس تلاش شد از سلول درمانی برای درمان استفاده کنند. در قسمت دوم ورود سلول های بنیادی به این عرصه را از نظر گذراندیم. در ادامه می خوانید که این تحقیقات امروزه تا کجا پیش رفته اند و چه دستاوردهای داشته اند.

در سال 2000 محققان گزارش کردند که سلول های بنیادی جنینی می توانند در محیط کشت برای بیان ژن PDX-1 ، ژن کنترل کننده رونویسی انسولین، دستورزی شوند. محققان در این آزمایشات سلول های بنیادی جنینی را کشت دادند و اجازه دادند که آنها به طور طبیعی و خود به خودی توده جنینی¹ ایجاد کنند. سپس توده جنینی با فاکتورهای رشد مختلفی، از جمله فاکتور رشد عصبی تیمار شد. محققان دریافتند که توده جنینی تیمار شده با فاکتور رشد عصبی و تیمار نشده، هر دو PDX-1 را بیان می کنند. سلول های بنیادی جنینی پیش از ایجاد توده های جنینی PDX-1 را بیان نمی کنند. چراکه بیان ژن PDX-1 همراه با شکل گیری سلول های بتای جزایر است، این نتایج حاکی از آن است که سلول های بتا جزیره یکی از سلول هایی است که به طور خود به خودی در توده های جنینی تمایز می یابد. محققان اکنون بر این باورند که فاکتور رشد عصبی می تواند یکی از سیگنال های کلیدی برای القای تمایز سلول های بتای جزایر باشد و می توان برای تمایز مستقیم در آزمایشگاه از آن بهره برداری کرد.

در مجموع نتایج این تحقیقات و آنچه که در قسمت قبل گفته شد، گویای این است که توسعه ی سیستم سلول بنیادی جنینی که قادر به تمایز به جزایر فعال تولید کننده انسولین باشد به زودی میسر خواهد شد.

تازه های درمان دیابت نوع 1 با استفاده از سلول های بنیادی بالغ

در سال 2009 در یک پروژه آمریکایی – برزیلی، 23 بیمار پس از دریافت سلول های جزیره ای تمایز یافته از سلول های بنیادی مغز استخوان خودشان، توانستند انسولین تولید کنند. و حتی نیاز به تزریق انسولین کمتر از قبل شد. اما این محققان از دانشگاه نورس وسترن آمریکا و مرکز خون منطقه ای برزیل، در مجله علمی JAMA احتمال دادند که این درمان تنها در آن دسته بیماران موثر خواهد بود که به تازگی بیماری در آنها تشخیص داده شده است چراکه روش درمانی طوری طراحی شده که سیستم ایمنی فرد با دیابت نوع 1 که معمولاً در کودکان ایجاد می شود، را از تخریب سلول های بتا متوقف می کند.

پس از انجام این پیوند پزشکان سطح پپتید C را در بیماران کنترل می کردند تا میزان تولید انسولین را در بدن بررسی کنند. 20 نفر از 23 بیمار که پیوند دریافت کرده بودند پس از گذشت یک سال نیاز به دریافت انسولین تزریقی نداشتند. هشت نفر باید انسولین دریافت می کردند اما در دز کمتری نسبت به پیش از عملشان.

بیمارانی که تحت سلول درمانی با سلول‌های بنیادی برگرفته از کبد جنینی قرار گرفته بودند، هیچ‌گونه شواهدی از بدخیمی گزارش نشد

درسال 88 كلینیك سلول درمانی دیابت در دانشگاه علوم پزشكی تهران راه‌اندازی شد، و به گفته ی دکتر باقر لاریجانی، مدیر پروژه «فراوری سلول‌های بنیادی جنینی و کاربرد آن در بیماری‌های مزمن و صعب‌العلاج»، تاكنون 9 هزار و 693 بیمار در این كلینیك ثبت‌نام كرده و 100 بیمار نیز تحت درمان با سلول های بنیادی قرار گرفته‌اند. در این راستا از سال 1387 تا 1389 یک کارآزمایی بالینی روی 48 بیمار از 56 بیمار مورد مطالعه انجام شد. با گذشت 3 سال از انجام پیوند، در بیمارانی که تحت سلول درمانی با سلول‌های بنیادی برگرفته از کبد جنینی قرار گرفته بودند، هیچ‌گونه شواهدی از بدخیمی گزارش نشد. همچنین از لحاظ بروز عوارض میکرو و ماکروو اسکولار تفاوت معنی داری در بیماران تحت سلول درمانی با بیماران گروه شاهد وجود نداشت.

جهت گیری های آینده

باید این حقیقت را در نظر گرفت که درمان دیابت نوع 1 حتی با استفاده از سلول درمانی بسیار دشوار است چراکه علت اصلی ایجاد آن تخریب سلول های تولید کننده انسولین در اثر حمله ی سیستم ایمنی خود فرد است. اگر محققان امیدوار به جایگزینی سلول های تخریب شده از طریق پیوند سلولی هستند باید بر این خود- ایمنی غلبه کنند. بسیاری از محققان بر این باورند که حداقل در ابتدا درمان سرکوب سیستم ایمنی مشابه آنچه که در پروتکل ادمنتون استفاده شد، مفید واقع خواهد شد. مزایای بالقوه ی سلول های بنیادی جنینی در تئوری این است که می توان آنها را طوری مهندسی کرد که ژن های مطلوب در جهت توانا سازی آنها برای فرار از سیستم ایمنی را بیان کنند.

برخی پیشرفت در تکنولوژی کپسولی کردن یا جای دادن سلول های جزیره ای مشتق از سلول های بنیادی جنینی در موادی که تنها اجازه عبور مولکول های کوچک از جمله انسولین را می دهند ولی مانع میانکنش سلول های جزایر با سیستم ایمنی می شوند، را موثر دانسته اند.

باید در نظر داشت که هر گونه سلول درمانی برای معالجه دیابت ابتدا باید مورد کارآزمایی های بالینی قرار گیرد و تمام مسائل ایمنی باید مورد ارزیابی قرار گیرد. در هنگام استفاده از سلول های بنیادی جنینی این نکته بسیار قابل توجه و تامل است که سلول های شبه- بنیادی در صورت پیوند می توانند به سلول های پرتوان بازگشت پیدا کرده و در این صورت احتمال ایجاد تومورهای تراتوما وجود خواهد داشت. این خطر امکان استفاده از سلول های بنیادی جنینی را محدود می کند.

(1) : دسته ای از سلول های بنیادی جنینی متشکل از بسیاری از انواع سلول ها از هر 3 لایه جنینی.

سمانه سادات عنایتی
بخش دانش و زندگی تبیان

منابع:

Schuldiner, M., Yanuka, O., Itskovitz-Eldor, J., Melton, D., and Benvenisty, N. (2000). Effects of eight growth factors on the differentiation of cells derived from human embryonic stem cells. Proc. Natl. Acad. Sci. U. S. A. 97, 11307–11312.

Assady, S., Maor, G., Amit, M., Itskovitz-Eldor, J., Skorecki, K.L., and Tzukerman, M. (2001). Insulin production by human embryonic stem cells. Diabetes.

Couri CEB, Oliveira MCB, Stracieri ABPL et al. C-Peptide Levels and Insulin Independence Following Autologous Nonmyeloablative Hematopoietic Stem Cell Transplantation in Newly Diagnosed Type 1 Diabetes Mellitus JAMA. 2009; 301(15):1573-1579

Iranian stem cell news agency

مطالب مرتبط:

درمان دیابت با فناوری های نوین پزشکی

درمان دیابت با فناوری های نوین پزشکی (2)

معرفی دیابت؛ از منظر فناوری زیستی

بن یاخته‌ها(قسمت دوم)

فناوری بن‌یاخته قسمت سوم

سلول های بنیادی و فناوری بن یاخته