راه‌های کسب توفیق عبادت

«و ما خلقت الجن و الإنس الا لیعبدون» (1) جن و انس را نیافریدیم جز برای عبادت .

مفهوم عبادت

عملی که با قصد قربت و جهت‌گیری الهی باشد، را عبادت گویند. البته منظور از قصد قربت در تعریف عبادت آن است که عمل، انگیزه و جهت الهی داشته باشد اعم از اینکه به خاطر محبت و رضای حق باشد یا امتثال امر او یا شکرگزاری به درگاه او یا دستیابی به بهشت یا فرار از عذاب و ... باشد.

وقتی در مفهوم و کاربردهای عبادت دقت کنیم متوجه می‌شویم که هرچند عبادت نوعی خضوع و فروتنی است اما هر خضوعی، عبادت نیست، مسلماً کسی که در برابر شخصی تواضع و فروتنی می‌کند، نمی‌گویند: او را عبادت کرده و همین‌طور هر اطاعت و فرمان برداری هم عبادت نیست.

توفیق

توفیق از نظر لغوی « به معنای موافق گردانیدن» اسباب، موافق گردانیدن خدا اسباب را موافق خواهش بنده، کارسازی و تأیید الهی است.» (2)

توفیق می‌تواند به صورت فراهم آوردن اسباب جهت شرکت در نماز جماعت، پیدا کردن دوست و مشاوره‌ی مناسب در امور دنیایی و اخلاقی و ...، فراهم آمدن اسباب برای خدمت به خلق و... باشد. در آیات و روایات معصومین (علیهم السلام) هم به توفیق الهی اشاره‌ای شده است:

«و ما توفیقی الا بالله» (3) یعنی و از خدا در هر کار توفیق می‌طلبم.

توفیق در روایات با تعبیرهای مختلفی آمده مانند: «عنایت، رحمت، جذبات الرّب، عنایه‌ی الرحمن، اول النعمه‌ی، قائد الصلاح، رأس النجاح، رأس السعاده‌ی، مفتاح الرفق و ... » (4)

در بعضی روایات به عنوان بهترین راهبر: « لاقائد کالتوفیق » (5) و با ارزش‌ترین چیزی که از آسمان فرو می‌آید؛ (علی «علیه‌السلام» اجلٌ ما ینزل من السماء التوفیق» (6) تعبیر شده و حتی در روایتی از پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمده که « قلیل التوفیق خیرٌ من کثیر العقل» (7) یعنی اندکی توفیق بهتر است از عقل بسیار .

همچنین به طلب توفیق از خداوند متعال در بعضی روایات سفارش شده:

حضرت علی (علیه‌السلام): «عبادالله، ارغبوا الیه فی التوفیق، فانّه أنس وثیق» (8) یعنی این بندگان خدا ازخداوند، توفیق طلب کنید زیرا که توفیق بنیادی استوار است.

و حضرت علی (علیه‌السلام) در سفارش خود به امام حسن (علیه‌السلام) می‌فرمایند: « ... و الرغبه‌ی الیه فی توفیقک...» (9) از خدا توفیق بخواه.

عوامل توفیق

1- تقوا

عامل مهمی که سبب توفیق عبادت خواهد شد تقوا و ترک معصیت است که در آیات و روایات بسیاری به آن اشاره شده است.

«لو انّ اهل القری امنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السّماء و الارض ...» (10)

و چنانچه مردم شهر و دیار همه ایمان آورده و پرهیزکار می‌شدند همانا ما، درهای برکات آسمان و زمین را بر روی آن‌ها می‌گشودیم.

برکت چیست؟

اگر مردم همه اهل تقوا می‌شدند نه تنها برکات مادی مثل باران و گیاه و خوراک و ... بلکه برکات معنوی نیز به آن‌ها داده می‌شود که برکات معنوی می‌تواند، توفیقات مردم، عبادات و ترک معاصی باشد، بعضی مفسرین برکت را این‌گونه معنا کرده‌اند« هر چیزی که زندگی بشر را تکامل می‌بخشد و به درجات بالاتر ارتقاء می‌دهد» (12)

در واقع این آیه یک نوع تلازم وجودی ترک تقوا و قطع رحمت و برکات الهی، تلازم عدمی برقرار است.

« و من یتّق الله یجعل له مخرجاً و یرزقه من حیث لا یتحسب» (13)

«هرکس تقوا پیشه کند خداوند راه بیرون شدن را بر او می‌گشاید و از جائی که انتظار ندارد به او روزی عطا کند.»

رزق چیست؟

و توضیح داده‌اند روزی تنها به مواهب مادی نیست. روزی معنای وسیعی دارد که روزی‌های معنوی را نیز در برمی‌گیرد بلکه رزق اصلی، همین رزق و روزی معنوی است.در دعا نیز تعبیر رزق در مورد روزی‌های معنوی بسیار به کار رفته مانند: «اللهم ارزقنی حج بیتک الحرام و یا «اللهم ارزقنی توفیق الطاعه‌ی و بعد المعصیه‌ی...»

آیات زیاد دیگری هست که می‌توان همین معنا را از آن‌ها گرفت مانند (آیه 29 انفال، 5 طلاق، 76 آل عمران، 47 توبه و ...) و همچنین در روایات نیز این مضمون تأکید شده است.

پیامبر (صلی الله علیه و آله): « من أعرض عن محرّم ابدله الله به عباده‌ی تسرّه» (15) یعنی هر که از کاری حرام روی گرداند، خداوند به جای آن، عبادتی شاد کننده عطایش فرماید.

و پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حدیثی دیگر می‌فرمایند. «إتّق المحارم تکن اعبد الناس ...» (16) یعنی از حرام بپرهیز تا از همه عابدتر باشی.

بنابراین اولین عامل کسب توفیق، اطاعت از اوامر الهی و دوری از معصیت اوست.

3- توبه و استغفار

« و أن استغفروا ربکم ثم توبواالیه یمتعکم متاعاً حسناً الی اجل مسمی و یؤت کل ذی فضل فضله...» (17) و اینکه از پروردگار خویش آمرزش طلبید، سپس به سوی او بازگردید تا شما را تا مدت معینی به خوبی بهره‌مند سازد و به هر صاحب فضیلتی به مقدار فضیلتش ببخشد...

در تفسیر «متاعاً حسناً» که در آیه آمده: «المنافع المتتابعه الدینیه‌ی و المالیه‌ی» (18) تعبیر شده یعنی منافع دینی و مالی، هر دو را در برمی‌گیرد و در تفسیر هدایت (19) به رزق نیکو تفسیر کرده‌اند، یعنی خداوند، در مقابل توبه و طلب آمرزش، آن‌ها را از رزق نیکو بهره‌مند می‌سازد و رزق را همان‌طور که در توضیح آیه 2 طلاق آوردیم. رزق مادی و معنوی می‌دانند و از نظر لغت، هر دو را شامل می‌شود. که یکی از رزق‌های معنوی می‌تواند، توفیق عبادت باشد.

«و یا قوم استغفروا ربکم ثم توبوا الیه، یرسل السماء علیکم مدراراً» (20)

«ای قوم از خدا آمرزش طلبید و به درگاه او توبه کنید تا از آسمان به شما رحمت فراوان نازل گرداند.»

در این آیه نیز رحمت آسمانی را به توبه کنندگان می‌بخشد و این خاصیت استغفار است که سبب آبادانی و رفاه و جلب روزی و دفع بلا می‌شود (21) و تا پرونده انسان آلوده به خطا و جرم و جنایت و عصیان است ، نمی‌تواند توفیق توجه و تقرب به خدا پیدا کند، پس استغفار تنها وسیله موفقیت و آمادگی برای این سیر معنوی است.

از حضرت علی «علیه‌السلام» وارد شده است که؛

«التوبه تستنزل الرحمه‌ی» (22) توبه رحمت را فرود می‌آورد.

«الاستغفار یزید فی الرزق» (23) استغفار، روزی را می‌افزاید.

«إستغفر، ترزق» (24) استغفار کن تا روزی داده شوی.

4- تلاش و پشتکار

« و الذین جاهدوا فینالنهدینّهم سبلنا...» (25)

«آنان که در راه ما جهد و کوشش کردند محققاً آن‌ها را به راه خویش هدایت کنیم.»

جهاد در اینجا الزاماً به معنی جهاد مسلحانه با دشمن نیست بلکه همان معنی اصلی لغوی خود را دارد که هرگونه تلاش و کوشش را برای حفظ ایمان و تقوی و تحمل انواع شدائد و ... را شامل می‌شود(26).

و «لنهدینهم سبلنا» در تفاسیر این‌گونه تفسیر شده. «لنزیدنهم هدایه‌ی الی السبل الموصله‌ی الی ثوابنا و توفیقاً» (27) یعنی هدایت به راه‌های خیر و توفیق را برآنها می‌افزاییم. و نیز در تفسیر دیگری آورده: « لنزیدنهم هدایه‌ی الی السبیل الموصله‌ی الی ثوابنا و توفیقاً لازدیاد الطاعات الموجبه‌ی لرضانا» (28) یعنی هدایت به راه ثواب و توفیق ازدیاد طاعاتی که موجب رضای ماست را به آنها می‌دهیم»

امام رضا«علیه‌السلام» می‌فرمایند، « من سأل الله التوفیق و لم یجتهد فقد استهز، بنفسه..»(29)

هرکس از خدا توفیق مسألت کند، در حالیکه کوشا و تلاشگر نیست، خود را به استهزاء گرفته است.

و نیز احادیثی در مورد تلاش کردن و رسیدن به خواسته داریم:

پیامبر(صلی الله علیه و آله) : « من ید من قرع الباب یلج» (30) یعنی هر که پیوسته دری را بکوبد، سرانجام وارد شود.»

علی «علیه‌السلام» : « من بذل جهد طاقته بلغ کنه ارادته» (31) یعنی هرکس تمام توان خود را به کار گیرد به تمام خواسته‌ی خود برسد.

علی «علیه‌السلام» : « من طلب شیئاً ناله او بعضه» (32) یعنی هر که جوینده‌ی چیزی باشد به آن یا بخشی از آن برسد.»

پی‌نوشت‌ها:

1 - سوره‌ی ذاریات، آیه 56

2 - معین، محمد؛ فرهنگ فارسی، ج2، ص1168.

3 - سوره هود؛ آیه 88

4 - میزان الحکمه، ج14، ص6950.

5 - نهج‌البلاغه، کلمات قصار«113»

6 - میزان الحکمه‌ی، ج14، ص6950 ، ج22228 و نهج الفصاحه‌ی،ابراهیم احمدیان، ح2097

7 - همان

8 - همان، ح 22238

9 - میزان الحکمه‌ی، ج14، ص6952 ، ج22246

10 - سوره اعراف، آیه 96.

11 - قرائتی، محسن، تفسیرنور، ج4، ص126.

12 - مترجمان، تفسیر هدایت، ج3، ص337

13 - سوره طلاق، آیه 2و 3

14 -لسان العرب، ج 10، ص115

15 - میزان الحکمه‌ی، ج4، ص1914،ج6706

16 - نهج الفصاحه؛ ابراهیم احمدیان، ج42

17 - سوره هود، آیه 3

18 - کاشانی، فتح الله، زبده‌ی التفاسیر؛ ج3، ص253.

19 - مترجمان، تفسیرهدایت: ج 5، ص14

20 - سوره هود، آیه 52.

21 - جعفری، یعقوب، تفسیرکوثر، ج5، ص250.

22 - میزان الحکمه‌ی، ج2، ص636، ح2115.

23 -همان، ج9، ص4354، ح15121

24 - همان، ص4354، ح15122

25 - سوره عنکبوت:آیه69

26 -تفسیر نمونه، ج16، ص213

27 - ابیاری، ابراهیم؛ الموسوعه‌ی القرآنیه‌ی، ج 10، ص510 و کاشانی، فتح الله، زبده‌ی التفاسیر، ج5، ص245.

28 -طبرسی، فضل بن حسن؛ جوامع الجامع، ج3، ص256.

29 - میزان الحکمه‌ی، ج 2، ص862، ح2790.

30 -همان، ح2786

31 -همان، ح2788

32 - همان، ح2789

فرآوری : زهرا اجلال

گروه دین تبیان

منبع :

سایت صلات ؛ سید حسین مرتضوی