تفاوت شیعه با تشیع

حجة الاسلام والمسلمین دکتر بهشتی مهر، معاونت پژوهشی سازمان شیعه شناسی واقع در پردیسان قم در مصاحبه اختصاصی با تبیان گفت: باید موزه ای برای عالم تشیع ایجاد شود و از کاربران محترم تبیان خواستند که اگر از عتیقه ای که به شیعه مربوط است اطلاعی دارند به این موسسه خبر دهند تا سهمی در ایجاد موزه عالم تشیع داشته باشند.

شیعه شناسی به رشته ای اطلاق می شود که به مطالعه شیعه به عنوان یک کل واقعی می پردازد. از نحوه شکل گیری آن در تاریخ، از کیفیت بسط و گسترش آن در جوامع مختلف، از وضعیت فعلی آن در جغرافیای مسکون، از اصول عقیدتی، آموزه ها، آیین ها، معارف، علوم و دانش های اختصاصی آن بحث می کند. مطالعات مربوط به شیعه شناسی در قالب یک رشته مستقل دانشگاهی بین دو رشته الهیات و علوم اجتماعی، از سال 1380 بطور متمرکز در مرکز مطالعات و تحقیقات شیعه شناسی آغاز و اکنون در قالب موسسه ای علمی پژوهشی و غیر انتفاعی و مستقل با عنوان موسسه شیعه شناسی ادامه کار می دهد. 

در زمینه ضرورت مطالعات این موسسه باید یادآور شد که علوم و معارف اسلامی شیعی از قبیل حدیث، رجال و درایه، تفسیر، فقه، اصول، کلام، فلسفه، عرفان، تاریخ، مذاهب و فرق، و کتاب شناسی – که در حوزه های علمیه و یا دانشکده های الهیات کشور مورد تحقیق و تفحص قرار می گیرد یا معرفتی، نظری و انتزاعی است که ارتباطی با واقعیتهای روزمره زندگی شیعیان ندارد و یا اگر تجربی و واقعی است، مربوط به شیعیان گذشته و جوامع تاریخی می باشد. این دانشها در هر صورت به وضعیت موجود جوامع و گروه های شیعی دنیا کاری نداشته و ندارد متاسفانه در شرایط فعلی ،این نقیصه را تنها مستشرقین پرکرده  وجوامع اسلامی و اجتماعات شیعی موجود را به دقت مورد تحقیق و بررسی قرار می دهند ،و هر سال کتب و مقالات متعددی در زمینه شیعیان ایران ،عراق ،بحرین و...منتشر می کنند .

این تاسف، هنگامی بیشتر می شود که خود ما نوعا - به عنوان محقق و عالم شیعی - بناچار به آمار و ارقام و تحقیقات آنها استناد کرده و ارجاع می دهیم. این خلا – یعنی کمبود مطالعات آکادمیک در زمینه جوامع و اجتماعات شیعی موجود و بالتبع فقدان موسسه و یا مرکزی که متولی این امر باشد فوری ترین نقیصه ای است که ذهن جمعی و حافظه گروهی شیعه حاضر، بشدت از آن رنج می برد.

عواملی که ضرورت مطالعات متمرکز شیعه پژوهی را ایجاب می کنند، عبارتند از:

- فقدان اطلاعات دقیق از اوضاع و احوال فرهنگی – اجتماعی جوامع و گروه های شیعی جهان

- کمبود محسوس  کتب و منابع عالمانه، مستدل و منطقی در معرفی شیعیان جهان

- وجود استعدادهای قابل رشد فراوان در میان طلاب داخلی و خارجی که با مساعدت های فکری این موسسه قادرند به محققان و مولفان مفیدی در عرصه شیعه شناسی تبدیل شوند.

- تاسیس مراکز مستقل مطالعاتی در زمینه اسلام شناسی و شیعه شناسی در کشورهای آمریکا، انگلیس، فلسطین اشغالی، ژاپن و ... در یک دو دهه اخیر که ایجاد مرکز قرینه و هم طرازی را در داخل کشور ضروری می سازد. گسترش محسوس درس ها  و کرسی های اسلام شناسی و شیعه شناسی در اغلب دانشگاههای بزرگ دنیا، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران که ضرورت تاسیس چنین موسسه ای را تشدید می کند.

- فقدان مرکزی علمی – تحقیقاتی  در کشور که به طور متمرکز به عرصه مطالعات شیعه شناختی پرداخته و مسائل مذکور در بندهای سابق را پی گیری و تحقق بخشد.

در قم سه محل برای شیعه شناسی وجود دارد یکی مجمع جهانی شیعه شناسی واقع در چهل و پنج متری عمار یاسر است. این مجمع در سال مبارک امام علی و به همت حجت الاسلام علی انصاری بویر احمدی تاسیس شد.

دومی سازمان شیعه شناسی واقع در پردیسان است که کار اصلی آن مطالعات شیعه شناسی است و مجوز رسمی برای خدمات آموزشی شیعه شناسی دارد و سومی مرکز شیعه شناسی متعلق به آیت الله مکارم شیرازی است که محلی برای تربیت طلاب منتخب در رشته شیعه شناسی است. در اینجا با جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر بهشتی مهر(معاونت پژوهشی سازمان شیعه شناسی واقع در پردیسان) مصاحبه ای انجام شده است که تقدیم می گردد. 

مراد از واژه "شیعه شناسی" چیست؟

ابتدا باید به تفاوت دو واژه "شیعه" و "تشیع" اشاره کرد. شیعه به معنای پیرو، گروه طرفدار و ... است. اما تشیع مکتب، افکار و اعتقادات شیعیان است. پس مراد از شیعه شناسی؛ مطالعه جمعیتی است که تحت عنوان شیعه شناخته می شوند نه آن اعتقادات و مذهبی که شیعه به آن معتقد است، که البته این مطالعه در عرصه های مختلف صورت خواهد گرفت. چنانچه در عرصه اعتقادات مذهبی، مطالعه و بررسی شوند، تشیع‌شناسی صورت خواهد گرفت. بنابراین بررسی وضعیت کنونی شیعیان عراق، شیعیان ایران، شیعیان پاکستان و ... سرفصل های مباحث موسسه های شیعه شناسی هستند .

دستاوردهای شیعه شناسی برای شیعیان چه خواهد بود؟

کار شیعه شناسی مطالعه و تبیین است. شیعه شناسی امکان فهم یک جمعیت را در اختیار قرار می دهد. این فهم همانند آماری که در هر کشوری پایه فعالیتها و برنامه ریزیهای آن کشور قرار می گیرد، می تواند پایه برنامه ریزیهای اساسی در جمعیتهای شیعی جهان باشد. این مطالعات شیعه شناسی مبنایی برای اقدامات سازمانهای دیگر قرار خواهد گرفت مثلا سازمان تجارت و توسعه می تواند نوع فعالیتهای تجاری خود را در مناطق مختلف شیعه نشین، از طریق دستاوردهای علمی این سازمان تعیین کند. در این صورت کارها دقیقتر و بازدهی بیشتر خواهد بود. سازمانهای فرهنگی و سیاسی نیز همینطور، فرض کنید ما در مطالعه شیعیان عراقی متوجه خواهیم شد که ظرفیتهای زیادی برای کارهای فرهنگی در این عرصه وجود دارد، محرومیت های آموزشی در آنجا جدی است. وقتی این مطالعات تکمیل و دقیق شد، آن را در اختیار سازمانهای فرهنگی مربوطه می دهیم.

طبیعتا مطالعه مبنای همه خیرات و پایه اساسی کارهای دیگر است چرا که اگر فرهنگ یک جمعیت را مطالعه کنیم  می‌توانیم به تمام فواید فرهنگی در آن جامعه برسیم اگر اقتصاد مردمی را مطالعه کنیم می توانیم به تمام فواید اقتصادی در بین آن مردم برسیم و اگر تعلیم و تربیت گروهی را مورد بررسی قرار دهیم به همه مطالبات فرهنگی در آن گروه خواهیم رسید.

تفاوت شیعه شناسی ما و شیعه شناسی غربی چیست؟

تنها یک تفاوت در هدف وجود دارد به لحاظ روشی تفاوتی ندارند. دشمن وقتی ما را مطالعه می کند گاهی نقاط ضعف ما را بررسی می کند تا از آن استفاده کند گاهی نقاط قوت را بررسی می کند تا راهی برای تضعیف آنها پیدا کند. به عنوان مثال در یک تحقیق مفصل از شیعیان به این نتیجه رسیدند که شیعه دو بال قدرت دارد یکی بال سرخ شهادت و دیگری بال سبز مهدویت؛ تا زمانی که با اتکاء بر فرهنگ شهادت با قدرت می جنگند شکست ناپذیرند و تا زمانی که به ظهور معتقدند سرسختانه در راه اصلاح امور مسلمانان تلاش و مقاومت می کنند بنابراین به مبارزه با این دو بال قدرت برخواستند؛ شهادت طلبی را تروریسم، و انتظار را خرافه پرستی معرفی کردند و تبلیغات گسترده ای در این جبهه به راه انداختند.

بنابراین تفاوت ما تنها در هدف است البته در انتخاب موضوعات هم می توانیم متفاوت باشیم. مثلا دشمن ممکن است بیشتر مطالعات ژئو پلوتیکی(جغرافیای سیاسی) انجام دهد تا رابطه بین منطقه جغرافیایی و قدرت را در بین شیعیان بررسی کند.

البته همه سازمانهای شیعه شناسی غربی فعالیتهای مغرضانه انجام نمی دهند و دشمن نیستند بلکه گاهی مطالعاتشان تنها بعد علمی دارد همانطور که مثلا سرخپوستان را مورد مطالعه قرار می دهند .

از جمله فعالیتهای برجسته شما اقدام برای تشکیل موزه تشیع است. لطفا در این خصوص توضیح دهید؟

بالاخره شیعیان جهان نیز از خود میراثی به جا گذاشته اند که هم اکنون در سراسر دنیا پخش است. وظیفه ما شناسایی و معرفی آثار باستانی شیعیان است. گرچه سعی ما در جمع آوری حقیقی این اشیاء است، اما در بسیاری از موارد ناگزیر موزه ای مجازی با ارائه عکس و مشخصات و آدرس محل نگهداری آن خواهیم داشت .

مسلما موزه، امکانی برای مطالعه شیعیان گذشته را در اختیار قرار می دهد، زیرا هر شیئی، علوم و اطلاعاتی با خود به همراه خواهد داشت که می تواند بخشی از واقعیتهای جهان گذشته را به ما منعکس کند. همین جا از خوانندگان محترم سایت تبیان تقاضای همکاری دارم. چنانچه از عتیقه و اثری که با این موزه مرتبط باشد، در هر جای دنیا اطلاعی دارند، اطلاعاتشان را در اختیار این موسسه قرار دهند. دوستان می توانند با ارسال اطلاعات، عکس و مشخصات اشیای عتیقه به جا مانده از عالم تشیع در جهت تکمیل این موزه سهیم گردند.

آیا سازمان شیعه شناسی می تواند نقشه ای از پراکندگی شیعیان جهان در اختیار جامعه تشیع قرار دهد؟

البته تهیه نقشه شیعیان با اهداف مختلفی از جمله تشخیص پراکندگی و جمعیت شیعیان در کل دنیا در دستور کار ما قرار دارد و از ایده آلهای این موسسه است اما بدیهی است که تهیه چنین نقشه ای کار بسیار سختی است و هزینه و وقت زیادی می طلبد. برای ارائه نقشه جهانی شیعه باید بتوانیم آماری واقعی از شیعیان جهان به دست آوریم و پراکندگی شیعیان را در هر قاره و کشوری در نقشه مشخص کنیم و با شناسایی شیعیان هر منطقه، یک پل ارتباطی بین شیعیان جهان ایجاد کنیم.

مشکلات و موانع اصلی سر راه شیعه شناسی چیست؟

بزرگترین مانع در حال حاضر عدم درک ضرورت و لزوم کار آن است. هنوز ظرفیت های این عرصه رشد نکرده و ضرورتهای بین المللی آن دیده نمی شود نه از سوی مردم و نه از سوی مسئولین، نیاز به این مهم خیلی درک نمی شود. و این مسئله به مرور زمان باید حل شود.

مشکل دیگر این است که ما هنوز نمی توانیم یک هیئت علمی متخصص برای شیعه شناسی گرد هم آوریم. ما به دانشمندانی احتیاج داریم که دکترای شیعه شناسی داشته باشند این فراد باید مطالعات بین رشته ای داشته باشند علاوه بر آن که باید در امور دینی خبره باشند لازم است که در علوم دیگری نیز همچون جامعه شناسی تحصیل کرده و تجربه آموخته باشند پس هنوز تا تشکیل یک هیئت علمی متخصص که لازمه هر سازمان علمی است، فاصله داریم. البته دانشکده شیعه شناسی در قم دایر شده و هم اکنون مشغول به کار است اما از آنجا که محصلین قابل پذیرش در این دانشکده کسانی هستند که لااقل در دو رشته علوم دینی و جامعه شناسی تحصیل کرده باشند، باز هم روند کار، روند سریعی نخواهد بود.

پیام شما به جامعه شیعیان چه خواهد بود؟

تشیع هنوز در بین خود ما معرفی نشده و خیلی خوبه که شیعیان اولویت اولشان را شناخت تشیع بدانند و بر مبنای آن زندگی کنند باید شیعه باشیم و شیعه را آن طور که مذهب معرفی کرده نشان دهیم. تفاوت زیادی بین عالم تشیع و مذهب تشیع وجود دارد و این اصلا خوب نیست. مهمترین تبلیغ در این راستا این است که شیعه باشیم و فاصله خودمان را از مذهب کم کنیم.