جامعه ایرانی در دوره صفویه

مقدمه

 باید دانست که سلسله صفویه در میان سلسله های ایرانی قبل و بعد از اسلام، از اهمیت زیادی در ابعاد مختلف برخوردار است. در هر موضوعی که یک پژوهنده در نظر داشته باشد، زمینه های تحقیقی و منابع معتبر فراوانی وجود دارد. زیرا موضوعی نیست که در این دوره مورد توجه قرار نگرفته باشد.

در واقع دوره صفویه، یک دوره جامع، همه جانبه، چند بعدی و فراگیر بوده است. یعنی شامل تمام موضوعات سیاسی- نظامی، اجتماعی- اقتصادی، دینی- فقهی، همراه با وجود یک روحیه فعال و پویا، اثرگذار، جنجالی، هیجانی و حماسی می باشد.

اثرگذاری این سلسله، نه فقط برای مردمان همان زمان، بلکه تا زمان ما جریان یافته و قابل مشاهده می باشد.

از نظر "جامعه شناسی تاریخی"- که قصد دارد طرز فکر و مبانی رفتاری جامعه کنونی را ریشه شناسی نماید-، دوره صفویه یک مجموعه از مبانی فکری و رفتاری جامعه کنونی ایران را در بردارد. اگر ادعا شود که بسیاری از مبانی فکری و اندیشه سیاسی- فقهی انقلاب اسلامی را می توان در میان آثار فراوان فقهی و نمودهای اجتماعی آن دوران یافت، سخنی به گزاف نمی باشد.

قبل از انقلاب اسلامی، نسبت به حضور سیاسی و اجتماعی علما و روحانیون در دوره صفویه ابراز نظر منفی دیده می شد، و نه تنها نکات مثبت و پویای آن نادیده انگاشته شده، بلکه به شدت مورد انتقاد و اعتراض قرار می گرفته است.

اما از مطالعه آثار معتبر و تحقیقی این نتیجه حاصل می شود که علما و مجتهدین در آن دوره فرصت بسیار مناسبی یافتند تا تلاش های مداوم شیعیان در طی قرن های گذشته را متمرکز نموده، از نیازها و مشکلات جامعه آگاه شده و با نظریات فقهی در رفع آن ها بکوشند. 

 
با توجه به حضور قدرتمند و خصومت آمیز علمای اهل تسنن در دولت عثمانی، و به علل و تأثیرات آزار دائمی شیعیان در قلمرو آنان، و نیز به جنگ و گریزها و غارتگری های قدرت محلی  "ازبک ها" در شمال خراسان توجه نماییم، این اقدامات علمای شیعه در استفاده از فرصت های مناسب سیاسی که پادشاهان صفویه در اختیار آنان قرار داده بودند را نجات دهنده تلقی خواهیم نمود. در واقع، احیا و بازسازی فقه شیعه در درون ساختار سیاسی صفویه توسط علما، استمرار نظریات تشیع از صدر اسلام می باشد. منتقدین و معترضین مذکور، به این امر نجات بخش و وحدت بخش در طی تاریخ ایرانِ بعد از اسلام توجه نمی نمایند.

این مقاله و مقالاتی که در ادامه مطالعه خواهید نمود شامل نکات متعددی است که جهت استفاده بیشتر به صورت موضوعی و هر قسمت (هر بند) با شماره ردیف ذکر شده است. و با توجه به اینکه حوادث دوره صفویه به تاریخ هجری قمری ثبت شده، در موارد مهم و لازم، تاریخ ها به  هجری شمسی و میلادی نیز آورده خواهد شد.

***

1- پادشاهان صفوی

 دوران زمامداری صفویان از سال 907 ه.ق (880ه.ش/1501 میلادی) تا سال 1148 ه.ق   (1118 ه.ش/ 1735.م.) به مدت 241 سال قمری و 238 سال شمسی بوده است.  

           1-1 شاه اسماعیل اول 930-907، مقارن با 1501 میلادی، در دومین سال قرن شانزدهم. موسس چهارده ساله،

با اندیشه های سیاسی- نظامی، اقدامات متهورانه، رسمی نمودن تشیع، دعوت از علما و فقهای داخلی و از لبنان و سوریه جهت تدوین اصول سیاسی- حکومتی، تغییرات ساختاری در مقامات کشوری و لشگری، کلیه اقدامات مذکور با عنوان «انقلاب صفوی¹»  معرفی شده است. پیروزی بر ازبک ها در خراسان با وجود نبردی متهورانه و شجاعانه، شکست از عثمانی در چالدران در سال 920 قمری/ 1514 میلادی، جنگی تأثیرگذار در تاریخ ایران و در منطقه.

           2-1 شاه تهماسب اول 984-930، با 54 سال پادشاهی بسیار طولانی و مؤثر. تحکیم و اقتدار

اولیه سلسله صفویه تا ده ها سال، دعوت از علمای لبنان و سوریه جهت تدوین و تنظیم اصول سیاسی- حکومتی، اکثراً پیروی از فقها، صلح ضروری «آماسیه» با عثمانی جهت نجات کشور از شکست و تجزیه. نگاه بدبینانه به روابط با شرکت های تجاری غربی، تنظیم اصول و مبانی ارتباط متقابل حکومت و مردم، تحکیم هویت ملی براساس پیوند دین و سیاست، نجات اقتدار پادشاهی از بحران ها و رقابت های خاندانی.

           3-1 شاه اسماعیل دوم 985-984، سال ها زندانی توسط پدر خود- شاه تهماسب اول-، حکومتی بسیار کوتاه همراه با مشکلات داخلی بسیار و با رفتارهای منفی، گرایش به تسنن.

           4-1 سلطان محمد خدابنده 996-985، با بینایی محدود در حد نابینایی، مشکلات فراوان داخلی، دخالت های همسر و خواهر او (مادر و عمه شاه عباس اول)، مخصوصاً قزلباش در  کلیه امور  حکومتی، تداخل مسئولیت ها و وظایف، نابسامانی ها.

           5-1 شاه عباس اول 1038-996، مقارن 1629-1588، به غیر از 2 سال اول، بقیه در قرن   هفدهم،

با 42 سال پادشاهی بسیار طولانی، مؤثر و مقتدرانه، تغییر دهنده اصول حکومت مذهبی تا حدامکان جهت اقتدار کامل که با مخالفت هایی روبرو می شد، تغییرات مهم داخلی در ارکان حکومتی- خاصه انحلال قزلباش-، پیروزی نظامی برازبک ها، بر عثمانی- مخصوصاً فتح نواحی عراق (نجف اشرف) و در خلیج فارس، جایگزینی انگلستان پس از اخراج پرتقالی ها طبق قرارداد، پیشرفت های مختلف کشور، امنیت و رفاه عمومی، رشد طبقه تجار داخلی، تاجر منحصر به فرد ابریشم برای اروپایی ها،امتیازات به تجار مسیحی داخلی (ارامنه) و تجار خارجی، ایجاد و گسترش روابط خارجی با اروپاییان، با معروفیت های منطقه ایی و جهانی، از مهم ترین پادشاهان تاریخ ایران. تقریباً از نیمه دوم سلطنت: با استبداد داخلی همراه با امتیازات برتری  طلبانه به مأمورین و تجار اروپایی (حق قضاوت کنسولی یا کاپیتولاسیون)، اختلافات طبقاتی، بدبینی و نفرت شدید به فرزندان خود و سایر اعضای خانواده پادشاهی و ارکان حکومتی.

          6-1 شاه صفی 1052-1038،7

          7-1 شاه عباس دوم 1077-1052،8

          8-1 شاه سلیمان 1105-1077

          9-1 شاه سلطان حسین 1135-1105. سقوط اصفهان و پایان پادشاهی او مقارن سال 1722 میلادی  بوده است.

          10-1 شاه تهماسب دوم (45-1135)

          11-1 شاه عباس سوم (خردسال، 48-1145). انقراض قطعی سلسله صفویه توسط نادرشاه افشار بوده است.

پی نوشت: 1- راجر سیوری (savory)، ایران عصر صفوی. ترجمه احمد صبا. انتشارات کتاب تهران. 1363 (چاپ اول).

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: غلامرضا شکوهی

تنظیم: بگانه داودی