چه  شد فضایی شدیم؟

برای بررسی تاریخی اولین گام‌های ایران برای فضایی شدن باید تا سال‌های پرتلاطم اواخر دهه‌ی 60 میلادی، زمانی که اولین سطرهای حقوق فضا در مجامع تخصصی سازمان ملل نگاشته می‌شد به عقب برگردیم. سال‌های پر آشوب مسابقه بزرگ فضایی و رقابت برای تصاحب فضای ماوراء جو.

در آن زمان ایران با پیوستن به مجمع "استفاده‌ی صلح‌جویانه از فضای ماوراء جو" سازمان ملل، نقش خود را در تدوین قوانین دست‌یابی نوع بشر به منابع فضایی آغاز نمود.

در سال 1351خورشیدی و همزمان با پرتاب اولین ماهواره‌ی سنجش از دور ناسا به نام لندست به مدار زمین، فعالیت این رشته از علوم فضایی در ایران و در دفتری به نام دفتر جمع‌آوری اطلاعات که در سازمان برنامه و بودجه‌ی وقت تمركز یافته بود، آغاز شد.

به فاصله‌ی اندکی پس از این اقدام و با توجه به رشد سریع فنّـاوری فضایی در دنیا، دولت ایران تصمیم می‌گیرد تا نسبت به اخذ مستقیم اطلاعات ماهواره‌ای اقدام نماید. درخواست ایران مورد موافقت آمریكا قرار گرفته و مصوب ‌گردید تا ایستگاه گیرنده‌ی ایران به 33 كشور تحت پوشش آنتن گیرنده خدمات ارایه نماید و آن كشورها نیز حق ایجاد ایستگاهی از این دست را در سرزمین خود نداشته باشند. بدین ترتیب در سال 1353 خورشیدی قرارداد خرید، نصب، راه‌اندازی و راهبری موقت ایستگاه گیرنده‌ی اطلاعات ماهواره‌ای بین ایران و شرکت جنرال الكتریك آمریكا منعقد گردید.

در همین زمان فعالیت سنجش از دور در ایران به صورت طرح استفاده از ماهواره با دریافت ردیف بودجه در سازمان برنامه و بودجه، ماهیت جدید پیدا نموده و متعاقب آن مجموعه فعالیت‌های طرح استفاده از ماهواره به سازمان رادیو و تلویزیون وقت منتقل گردید. برای ایجاد ایستگاه اخذ مستقیم اطلاعات ماهواره‌ای، محل فعلی مرکز یعنی ماهدشت کرج، مناسب تشخیص داده شد.

با حمایت‌های سازمان رادیو و تلویزیون و با ساخت و تكمیل ساختمان‌ها، فعالیت نصب در سال 1356با سرعت آغاز شده و طی دو سال، فاز اول آن كه شامل ردیابی و اخذ اطلاعات بود، آماده‌ی بهره‌برداری گردید.

در همان سال‌ها بود که ایران با تلاش فراوان و پیشدستی زیرکانه توانست سه نقطه مداری استراتژیک در مدار زمین ثابت را از آن خود سازد. بلافاصله مذاکرات برای ساخت و پرتاب اولین ماهواره‌ی مخابراتی ایران با طرف‌های خارجی آغاز شد که باعث گردید نام ماهواره‌ی زهره از سال 1355خورشیدی بر زبان‌ها افتد. اما تمامی این طرح‌ها با پیروزی انقلاب اسلامی متوقف شد و آغاز جنگ تحمیلی نیز مزید بر علت گردید تا صنعت فضایی ایران رکودی 15ساله را تجربه نماید.

در دهه‌ی 70 میلادی، برخی از دولتمردان تلاش کردند تا مجدداً بحث ماهواره‌ی مخابراتی ایران را در اولویت قرار دهند. اما این بار بیش از تحریم‌های خارجی، مخالفت‌های داخلی سد راه فضایی شدن ایران گردید. نقاط مداری در حال از دست رفتن بودند و ایران مجبور بود از کشورهایی که ماهواره‌هایی در مدار زمین ثابت داشتند بخواهد تا ماهواره‌های مستعمل و مرده‌ی خود را به جایگاه مداری ایران منتقل نمایند تا ITU از نظر قانونی قادر به بازپس‌گیری این نقاط ارزشمند و استراتژیک از ایران نباشد.

هزینه‌های سرسام‌آور انتقال و نگه‌داری ماهواره‌های مرده در سه نقطه‌ی مداری ایران و اصرار کارشناسان مخابراتی ایران باعث شد تا نهایتـاً شورای اقتصاد و شورای عالی امنیت ملی در سال 1383موافقت خود را با برگزاری مناقصه‌ای بین‌المللی برای خرید و پرتاب نخستین ماهواره‌ی مخابراتی ایران به وزارت پست و تلگراف و تلفن آن زمان اعلام نمایند. اما تحریم‌های بین‌المللی باعث شد تا علی‌رغم انعقاد قرارداد با یک شرکت روسی، زهره همچنان به منزل خود نرسد.

اما سابقه ماهواره‌های ایرانی به زهره ختم نمی‌شد. ماهواره مصباح دومین نام ایرانی بود که می‌بایستی فضا را تسخیر کند. سابقه‌ی پروژه‌ی ماهواره‌ی مصباح در کشور به سال 1370و 71باز می‌گردد که مطالعاتی در مورد ماهواره‌های کوچک در مرکز تحقیقات مخابرات صورت گرفت و به دنبال آن با تهیه و ارائه‌ی پیشنهاد ساخت ماهواره‌ی کوچک‌، به رییس جمهور وقت، در سال 1373مطالعات جامع آغاز شده و موافقتنامه برای ساخت ماهواره‌ی مصباح میان وزارت علوم و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال 1376به امضاء رسید. پس از آن ساخت نمونه‌ی آزمایشگاهی آغاز شد.

وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در یک حرکت مشترک و با هدف ایجاد فناوری ماهواره و نیروی انسانی متخصص در زمینه این فناوری در کشور، طرح ماهواره "مصباح" را به اجرا درآوردند که براساس موافقت‌‏نامه این دو وزارت‌‏خانه، مرکز تحقیقات مخابرات ایران و سازمان پژوهش‌‏های علمی و صنعتی ایران، مسؤول اجرای مشترک طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره مصباح در مدار ارتفاع پایین جهت تحقق اهداف فوق شدند. اما ماهواره مصباح هم گرفتار حاشیه‌های تحریم شد و هیچگاه هیجان حضور در فضا را تجربه نکرد.

در ساعت 10و 52 دقیقه صبح پنجم آبان ماه سال 1384خورشیدی و بعد از 28سال تلاش برای ارسال یک ماهواره با مالکیت ایرانی به فضا بالاخره ماهواره سینا  ایران را فضایی کرد. با ورود سینا به فضا، ایران چهل و سومین کشور صاحب ماهواره در جهان گردید. ماهواره سینا که نخستین ماهواره ایرانى است که با مشارکت شرکت‌هاى روسى ساخته شده، ماهواره‌اى مطالعاتى و تحقیقاتى بود که کاربرد آن در بررسى منابع زیرزمینى و عواقب ناشى از حوادث غیرمترقبه تعریف شده بود.

پروژه ساخت ماهواره سینا طى قراردادى با مؤسسه هواپیمایى روسیه و با همکارى شرکت‌هاى روسى پالیوت و آپتک و مشارکت کارشناسانى از شرکت صنایع الکترونیک ایران (صاایران)، وزارت علوم، تحقیقات و فناورى و مؤسسه مهندسى نقشه بردارى انجام شد.

تحریم‌های بین‌المللی و ممانعت کشورهای صاحب تکنولوژی پرتاب فضایی از ارسال محموله‌های فضایی ایران? بار دیگر موجب شد تا توانمندی‌های داخلی بها داده شده و جوانان ایرانی فرصتی برای ظهور پیدا کنند.

از زمان جنگ هشت ساله با عراق، متخصصان ایرانی در صنایع موشکی، طراحی  تغییر و نمونه‌سازی موشک‌های خریداری شده‌ی موجود را آغاز کرده بودند. این امر پس از جنگ تحت برنامه‌ی شهاب و با هدف دستیابی به موشک بالستیک دوربرد گسترش یافت تا اینکه وزارت دفاع تصمیم گرفت با ارتقای این موشک‌های بالستیک، آنها را برای انجام مأموریت‌های فضایی و حمل ماهواره به مدار تغییر دهد.

این برنامه اولین بار به طور رسمی از طرف دریادار شمخانی وزیر دفاع وقت در سال 1381خورشیدی اعلام گردید. حاصل این پروژه همان موشک فضایی سفیر امید گردید که توانست نهایتا ایران را وارد باشگاه فضایی نماید. با پرواز موفقیت‌آمیزسفیر امید تلاشهای دو دهه موشک‌سازی ایران نتیجه غرورآفرینی داد.

دست‌یابی به فناوری پرتاب‌های فضایی از یک سو و سال‌ها تحقیق و نمونه‌سازی مهندسان ایرانی ماهواره‌ساز از سویی دیگر باعث شد تا در بامداد سرد پانزدهم بهمن ماه ایران و ایرانی محصول بی‌نظیر بیست سال جهاد و تلاش خود را در عرصه‌های دانایی و توانایی را برداشت کند. ماهواره امید 27 کیلوگرمی ایران در حالی به دور زمین می‌چرخید که آینده درخشان‌تری برای صنعت فضایی ایران در حال طرح شدن بود.

بخش دانش و زندگی تبیان

منبع:

دانش فضایی، شهرام یزدان پناه