چه کسی پیمانه و ترازو را اختراع کرد؟
قرآن درباره مدین و ساكنان آن در دوره هاى تاریخى دیگر، گزارشى نداده است. علاوه بر پاره اى گزارش هاى تاریخى، تفسیرى و نیز برخى احادیث اسلامى، بعضى آیات نشان مى دهد كه قوم حضرت شعیب علیه السلام در دوره تاریخى پس از قوم حضرت لوط علیه السلام و معاصر حضرت موسى علیه السلام و بنى اسرائیل، پیش از ترك مصر مى زیسته اند. 1
پیشینه اهالی مدین
از گزارش هاى مربوط به كم فروشى و به كارگیرى پیمانه و ترازو2، سیراب كردن گوسفندان3 و قرارداد كارى حضرت موسى و حضرت شعیب علیهماالسلام4 كه بنابر ظاهر برخى آیات5 و نیز گزارش عهد عتیق6 براى چوپانى گوسفندان حضرت شعیب علیه السلام بوده است، برمى آید كه قوم حضرت شعیب علیه السلام، مردمى تجارت پیشه، كشاورز و دامدار بوده اند.
همچنین آنان داراى منطقه اى حاصلخیز، سرسبز و پرآب و علف و برخوردار از فرآورده هاى فراوان كشاورزى و نیز تجارت پررونقى بوده اند؛ چنان كه برخى آیات از قدرت، ثروت و جمعیت فراوان آنان حكایت مى كند.7 از ظاهر این آیات و مجموع گزارش هاى عهد عتیق و برخى منابع تاریخى برمى آید كه قوم مدین یكى از قبایل بزرگ عرب در شام با پیشینه دیرین تاریخى بوده است.8
آیین مردم مدین
زیستن این قوم در دوره تاریخى پس از حضرت ابراهیم علیه السلام و پیش از بعثت حضرت موسى علیه السلام نشان مى دهد كه مردمان مدین در آغاز بر آیین حضرت ابراهیم علیه السلام بوده و در گذر ایّام به كفر و شرك گراییده اند.
آیه «و لا تُفسِدوا فِى الاَرضِ بَعدَ اِصلـحِها»9، مى تواند مؤیدى بر این ادعا باشد؛ بنابراین مى توان گفت حضرت شعیب علیه السلام كه شریعت مستقلى نداشته است، قوم خود را به آیین حضرت ابراهیم علیه السلام مى خوانده است.
تاریخ مدین و ساكنان آن را در دوران حیات حضرت شعیب علیه السلام مى توان به دو دوره تقسیم كرد:
1. دوره پیش از عذاب كه مردم پس از دعوت حضرت شعیب علیه السلام به دو گروه اقلیّت مؤمنان و اكثریت كافران تقسیم شدند.10 از اینكه قرآن در این دوره از مخالفان حضرت شعیب علیه السلام با عنوان ملأ مستكبر11 یاد كرده است، مى توان به وجود طبقه اشراف و ثروتمند و در نتیجه وجود فاصله طبقاتى در مدینِ آن زمان پى برد.
از كافرانى كه در این دوره زمانى با عذاب الهى نابود شدند، با «اصحاب مدین» یاد مى شود.12
2. دوره پس از عذاب و نابودى كافران كه با شرایط اجتماعى ـ سیاسى و دینى مساعدى همراه بوده است. از ساكنان مدین در این برهه با عنوان «اهل مدین» یاد شده است و ظاهر آیات نشان مى دهد كه پناه بردن حضرت موسى علیه السلام به مدین و سكونت چندین ساله وى در آنجا به هنگام پیرى و از كارافتادگى حضرت شعیب علیه السلام در همین دوره بوده است.13
برخلاف دوره نخست كه حضرت شعیب علیه السلام و پیروانش با انواع فشارهاى اجتماعى رو به رو بوده و به اخراج از خانه و كاشانه خویش تهدید مى شده اند ، در این دوره ، آن حضرت با برخوردارى از جایگاه اجتماعى مطلوب، ضمن پناه دادن به حضرت موسى علیه السلام وى را اجیر مى كند.
شیربها، ریشه ای از قدیم دارد!
شاید بتوان از مفاد قرار داد كارى حضرت شعیب علیه السلام با حضرت موسى علیه السلام به دست آورد كه در آن زمان، مردان جوان، متناسب با شرایط اجتماعى روز براى مدت معینى، شبیه آنچه امروزه به نام شیربها مرسوم است، براى پدر همسر خویش كار مى كرده اند.14
برخى مفسران با استناد به آیه 27 سوره قصص بر این باورند كه فریضه حجّ نیز در میان آنان رایج و به نوعى سال شمار آن ها هم بوده است.15 در اینكه «اصحاب ایكه» و «اهل مدین» در قرآن دو نام براى یك قوم است یا آنكه دو قوم بودند كه حضرت شعیب علیه السلام پیامبر هر دو بوده است، میان مفسران اختلاف است.
انحرافات اهل مدین
مردم مدین هم در باورها و عقاید و هم در ارتباط با ارزش هاى عبادى و اجتماعى دچار انحراف بوده اند . فراخوان آنان از سوى حضرت شعیب علیه السلام به پرستش اللّه و نفى خدایان دیگر، از شرك و بت پرستى آنان حكایت دارد: «اعبُدُوا اللّهَ ما لَكُم مِن اِلـه غَیرُهُ».16ظاهر برخى آیات نیز نشان مى دهد كه شرك و بت پرستى، پیشینه نسبتاً دیرینه اى در میان آنان داشته و به یكى از مؤلفه هاى اصلى فرهنگ آن ها تبدیل شده بوده است: «قالوا یـشُعَیبُ اَصَلوتُكَ تَأمُرُكَ اَن نَترُكَ ما یَعبُدُ ءاباؤُنا».17 براساس برخی روایات، آنان درختى را پرستش مى كرده اند.18
همچنین از ظاهر آیات برمى آید كه آنان به معاد نیز اعتقاد نداشته اند: «فَقالَ یـقَومِ ... و ارجُوا الیَومَ الأخِرَ».19 قرآن از ناهنجاری هاى اجتماعى، به ویژه در حوزه روابط اقتصادى، كم فروشى و فساد انگیزى آنان چنین گزارش كرده است: « فَاَوفُوا الكَیلَ و المیزانَ و لا تَبخَسُوا النّاسَ اَشیاءَهُم و لا تُفسِدوا فِى الاَرضِ بَعدَ اِصلـحِها ذلِكُم خَیرٌ لَكُم اِن كُنتُم مُؤمِنین»20
گزارش از كم فروشى و فساد انگیزى قوم حضرت شعیب علیه السلام به صورتى برجسته، نشان از شیوع گسترده آن در میان آنان دارد.21 همچنین گفته اند : قوم حضرت شعیب علیه السلام افزون بر اجناس مكیل و موزون كه اغلب، فرآورده هاى كشاورزى است، در داد و ستد سایر كالاها و به گونه هاى دیگر نیز كم فروشى مى كرده اند.22
اینکه تعبیر افساد در زمین، كدام یك از ناهنجاری هاى اجتماعى شایع در میان مردم مدین را گزارش مى كند نیز مورد اختلاف است. گروهى ـ هرچند با اختلاف بر سر مصادیق ـ معناى آن را مطلق و شامل همه گناهان، اعم از آنچه مربوط به حوزه ارتباط با خدا و جامعه است و در نتیجه مراد از آن را مواردى چون كفر، شرك، كم فروشى، ستمگرى، تعدى و حرام كردن حلال الهى دانسته اند.23
برخی نیز با استناد به ذكر افساد در زمین در مقابل آیاتى كه قبل و بعد از آن آمده است24، معناى آن را اخص و مراد از آن را مفاسد و ناهنجاری هایى چون راهزنى، غارت اموال، هتك حرمت زنان و كشتن انسان ها مى دانند كه امنیت اجتماعى را در حوزه هاى گوناگون مالى، جانى و حیثیّتى به خطر مى اندازد.25
اما اینكه چگونه كم فروشى مى تواند فساد انگیز باشد، می توان به نقش محورى تعامل اجتماعى، به ویژه در حوزه روابط اقتصادى و داد و ستد كالاهاى مورد نیاز جامعه به عنوان یكى از اركان حیات اجتماعى اشاره کرد و گسترش كم فروشى، فریبكارى و خیانت در معامله را سبب سلب اعتماد عمومى و پیدایش اختلال و تباهى در روند زندگى سالم جامعه دانست.26
چه کسی اولین بار پیمانه و ترازو را اختراع کرد؟
بر اساس روایتى منسوب به امام سجاد علیه السلام، حضرت شعیب علیه السلام نخستین كسى است كه پیمانه و ترازو را اختراع كرد و مردم مدین، ابتدا در سنجش اجناس با آن دو، اندازه را رعایت مى كردند، اما پس از مدتى و به تدریج به كم كردن پیمانه و وزن پرداختند.27 ازاین روایت مى توان چنین برداشت كرد كه فساد انگیزى مردم مدین پس از اصلاح زمین، به احتمال، همان كم فروشى بوده است.
پی نوشت ها:
1. هود: 89؛ قصص: 32-21؛ المیزان، ج10، ص373؛ تفسیر عیاشى، ج2، ص34.
2. اعراف: 85 و هود: 85.
3. قصص: 24-23.
4. همان: 28-27.
5. طه: 18.
6.كتاب مقدس، خروج2: 16ـ20.
7. توبه: 69 و هود: 84.
8. تاریخ ابن خلدون، ج2، ص43، 82.
9. اعراف: 85.
10. اعراف: 88-87 و هود: 91.
11. اعراف: 88.
12. توبه: 70 و حج: 44.
13. طه: 40 و قصص: 28-27.
14. اعراف: 86؛ طه: 40 و قصص: 28-27.
15. المیزان، ج3، ص351.
16. اعراف: 85؛ هود: 92-84 و عنکبوت: 36.
17. هود: 87.
18. البدایة والنهایه، ج1، ص172.
19. عنکبوت: 36 و المیزان، ج16، ص127.
20. اعراف: 85 و هود: 85-84.
21. المیزان، ج10، ص361ـ362.
22. همان، ص363.
23. جامع البیان، مج5، ج8، ص308; مج7، ج12، ص131 و مجمع البیان، ج4، ص688.
24. اعراف: 86-85.
25. المیزان، ج8، ص187 و ج10، ص363.
26. همان، ج10، ص363ـ364.
27. قصص الانبیاء، ص145.
