چگونه خود را محاسبه کنیم ؟!
در قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده است كه عذاب قیامتبه دلیل فراموشى روز حساب است ; همان فراموشى كه موجب مىشود انسان مرتكب كارهایى شود كه در نهایت، عذاب ابدى به دنبال داشته باشد: «إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ ؛ عذاب براى كسانى است كه روز حساب را از یاد بردهاند .»(ص : آیه 26)
گاه ممکن است که انسان به مسأله ای اعتقاد داشته باشد ، اما اعتقاد آنها كمرنگ است ، زنده نیست و در اعمالشان تاثیر نمىگذارد .
یكى از موضوعاتى كه در روایات بر آن بسیار تاكید گردیده و علماى اخلاق دربارهاش بسیار بحث كردهاند، مساله «محاسبه
نفس» است.
در روایی بیان شده كه هر كس باید از خود حساب بكشد و دست كم، در هر شبانه روز، یك بار خود را محاسبه كند. بهترین موقع براى این كار شبهاست كه پیش از خواب، دست كم، چند دقیقه در رفتارمان تامل كنیم و ببینیم كه آیا كارهایى كه انجام دادهایم درستبوده استیا نه. اگر خطایى انجام دادهایم، به آن معترف باشیم و در صدد جبران آن برآییم.
امام صادق علیهالسلام در روایتی به ابن جندب مىفرمایند: «یاابن جندب، حق على كل مسلم یعرفنا ان یعرض عمله فی كل یوم و لیلة على نفسه فیكون محاسب نفسه، فان راى حسنة استزاد منها و ان راى سیئة استغفر منها لئلا یخزى یوم القیمة ؛ اى پسر جندب، بر هر مسلمانى كه ما را مىشناسد، لازم است كه در هر روز و شب، اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بكشد؛ اگر كار خوبى در آنها یافت، بر آن بیفزاید اگر كار زشتى یافت، طلب بخشایش نماید تا در قیامت دچار رسوایى نگردد. » 1
عامل وادار سازنده انسان به محاسبه
امام صادقعلیهالسلام در این روایت، بر این نكته تاكید دارند كه هر مسلمانى كه ما را مىشناسد، خود را به ما منتسب مىكند و مىخواهد برنامه زندگیش را از ما بگیرد، باید كارهاى خود را وارسى كند .
طبق این روایت، انسان باید حسابرس اعمال خود باشد، اگر كار خوبى در اعمالش مشاهد كرد، توجه داشته باشد كه لطفى از جانب خداست، از او توفیق بخواهد كه آن كار را بیشتر انجام دهد.
در روایات دیگرى آمده است كه در چنین حالتى، ابتدا خدا را شكر گزارد، سپس از او بخواهد كه توفیق عنایت كند تا فردا كارهاى بهتر و بیشترى انجام دهد. اگر هم لغزشى در اعمال خود مشاهده كرد، تدارك كند و پیش از همه، توبه نماید. البته گاهى توبه لوازمى دارد; مثلا، اگر عملى از او فوت شده، قضا نماید یا اگر حقى از كسى ضایع ساخته، ادا كند و یا چنانچه كار زشت دیگرى انجام داده، آن را جبران نماید تا كارهاى بد در روح او رسوخ نكند و در نهایت، در قیامت نیز رسوا نشود.
امام صادقعلیهالسلام در كلمات خود، ضمن اشاره به محاسبه، این نكته را هم متذكر مىشوند كه «لئلا یخزى یوم القیمة»; تا در قیامت، رسوا نگردد.
این هشدار ایجاب مىكند تا ما توجه نمانیم و كارى نكنیم كه در قیامت رسوا شویم. در آن صورت، دیگر راهى براى جبران وجود نخواهد داشت و به حسرت مبتلا خواهیم شد.
«إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ ؛ عذاب براى كسانى است كه روز حساب را از یاد بردهاند»
یوم الحسرة ، نامی برای قیامت
یكى از اسمهاى قیامت، «یوم الحسرة» است. مساله پشیمانى به قدرى مهم است كه یكى از نامهاى قیامتبدان خوانده شده است. یكى دیگر از نامهاى ان «یوم الحساب» است. اگر انسان توجه نداشته باشد كه روزى به كارهایش رسیدگى مىشود و از او حساب مىكشند، احساس مسؤولیت نمىكند و به فكر نمىافتد كه به كارهایش سرو سامانى بدهد، كارى را ترك كند یا به كارى همت گمارد. اما اگر بداند كه مساله جدى است، به جزئیات كارهایش هم رسیدگى مىكند.
در قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده است كه عذاب قیامتبه دلیل فراموشى روز حساب است; همان فراموشى كه موجب مىشود انسان مرتكب كارهایى شود كه در نهایت، عذاب ابدى به دنبال داشته باشد: «إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ ؛ عذاب براى كسانى است كه روز حساب را از یاد بردهاند .»(ص:آیه26)
گاه ممکن است که انسان به مسأله ای اعتقاد داشته باشد ، اما اعتقاد آنها كمرنگ است، زنده نیست و در اعمالشان تاثیر نمىگذارد.
داستانی از دوبرادر
قرآن كریم داستان دو برادرى را نقل مىكند كه یكى از آنها بىبند و بار بود و دراموالش، حساب و كتابى نداشت. برادرش هر قدر به او سفارش مىكرد كه مراقب اعمال و كردار خود باشد، مىگفت: «ما اظن الساعة قائمة و لئن رددت الى ربی لاجدن خیرا منها منقلبا ؛ تصور نمىكنم قیامتى برپا شود و اگر به فرض (هم خدا و قیامتى باشد و) من به سوى خداى خود باز گردم، در آن جهان نیز از این دنیا منزلى بهتر خواهم یافت. »(كهف:36)
قرآن با اشاره به این داستان، مىخواهد بگوید: چنین اعتقادى به معاد فایدهاى ندارد ; زیرا ركن اساسى اعتقاد به معاد، اعتقاد به حساب است. ما همه در آن جهان زنده مىشویم تا نتیجه اعمالمان را ببینیم، و گرنه صرف اعتقاد به زنده شدن كارآیى ندارد.
لازمه اینچنین اعتقادى هم توجه به عاقبت كار از همین دنیاست. بنابراین،درروایتى پیامبرصلى الله علیه وآله مىفرمایند: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا ؛ پیش از آنكه به حساب شما برسند، خود را مورد محاسبه قرار دهید. »2
اگر چنین باورى در انسان وجود داشته باشد كه روزى به همه اعمالش رسیدگى مىگردد و مطابق آنها دقیقا پاداش یا كیفر داده مىشود، به فكر محاسبه نفس خود مىافتد و از خود حساب مىكشد.
بنابراین،درروایتى پیامبرصلى الله علیه وآله مىفرمایند: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا ؛ پیش از آنكه به حساب شما برسند، خود را مورد محاسبه قرار دهید»
مراحل محاسبه
مساله محاسبه نفس به قدرى مهم است كه حتى برخى از علما در این باره كتابهایى نوشتهاند. در این باره، آیات و روایات بسیارى داریم و بحثهاى فراوانى دربارهاش انجام گرفته است.
در كتابهاى اخلاقى، دستورالعملهایى به افراد داده شده تا بتوانند بهتر به این مهم بپردازند.
محاسبه چهار مرحله دارد:
اول مشارطه است; یعنى، صبح انسان با خودش شرط كند كه آن روز، وظایفش را به خوبى انجام دهد و از گناهان نیز بپرهیزد.
دوم مراقبه است; یعنى، در طول روز مراقب خود و اعمالش باشد تا از آنچه با خود عهد كرده تخطى نكند.
سوم محاسبه است، كه در آخر شب، به حساب كارهاى خود برسد; بررسى كند كه چه مقدار به وظایف خویش عمل كرده و چه مقدار كوتاهى داشته است.
چهارم معاتبه است.(برخى از علماى اخلاق این مرحله را براى محاسبه ذكر كردهاند.) یعنى، اگر انسان در محاسبه متوجه اشتباهاتى در رفتارش شد، خود را تنبیه كند تا لغزشهایش جبران شود; مثلا، خود را ملزم كند كه روز بعد را روزه بگیرد یا مبلغى انفاق كند یا قدرى قرآن تلاوت نماید یا كار خیر دیگرى انجام دهد تا مافات جبران شود.
اما در مساله محاسبه، آنچه بیش از همه اهمیت دارد، نقش حساب كشیدن از خویش است; اگر كار خوبى انجام دادهبودیم، خدا را شكر كنیم و توفیق ادامه آن را بخواهیم و اگر قصور ورزیده بودیم، به فكر تدارك آن بیفتیم
فرآوری : زهرا اجلال
بخش دین تبیان
پى نوشتها
1- محمدباقرمجلسى،بحارالانوار، ج78،ص279
2- همان، ج 70 ، ص73
منابع :
سایت حوزه
سایت سبطین
سایت اندیشه قم
