بیاموزد ، فراموش نمی کند
اهمیت علم در اسلام بر کسی پوشیده نیست، به گونه ای که اگر شخصی تنها آوازه ای از اسلام را شنیده باشد، قدر و منزلت بسیار والای علم و عالم را تصدیق خواهد کرد؛ زیرا خدای دانا در اولین ارتباط کلامی خود با پیامبر گرامی اسلام، به خواندن امر می کند و خود را به صفت معلمی می ستاید که به انسان آنچه را نمی دانست، آموخت: «اقرأ باسم ربک الذی خلق. خلق الانسان من علق. اقرأ و ربک الاکرم. الذی علّم بالقلم. علّم الانسان ما لم یعلم؛(1)
اهمیت علم و آموزش در اسلام روشن است، اما آنچه مورد نظر ماست، اهمیت آموزش در دوران کودکی و نوجوانی است؛ دورانی که به گفته ی امام علی(ع) صفحه ی ذهن کودک مانند زمین خالی و آماده ای است که هر بذری در آن بکارند، به بار خواهد نشست: همانا قلب کودک مانند زمینی خالی است که هر بذری در آن بکارند، می روید»2. آموزش دوران کودکی و نوجوانی به اندازه ای است که امام علی فرمود: تأثیر علم آموختن در کودکی مانند نقشی است که بر روی سنگ کنده شود3.
در این زمینه پیامبر علاوه بر سفارش های بسیاری که به مسلمانان کرده اند، خود نیز به آموزش اصحاب و فرزندان آن ها اهتمام داشتند. حضرت در حالی به رسالت مبعوث شد که در سراسر جزیرة العرب تنها هفده تن دارای سواد خواندن و نوشتن بودند. اما چنان به دانش و آموزش تشویق کرد که در مدت کوتاهی بیش تر مسلمانان با سواد شدند و به تعلیم و تعلم پرداختند.
نقشی که بر روی سنگ کنده شود، زدوده نخواهد شد، علمی که در کودکی آموخته شود، از یاد نخواهد رفت و ماندگار خواهد بود.
علی(ع) نیز به تعلیم فرزندان اهتمام داشت. وی در وصیت خود به امام حسین می فرماید: به تأدیب و تربیت تو مبادرت کردم، قبل از این که قلبت سخت و فکرت مشغول شود4. روشن است تأدیب و تربیت، بدون تعلیم و آموزش نخواهد بود. چنان که امام در ادامه ی وصیت می فرماید: «ابتدئتک بتعلیم کتاب الله و تأویله و شرائع الاحکام؛(5) ابتدا کتاب خدا، قرآن و تأویل آن و احکام دین را به تو آموختم».
بنابراین در سیره ی معصومان(ع) دوران کودکی و نوجوانی، دوران آموزش محسوب می شود و آموزش در این دوران را از وظایف والدین می دانند. روایات آن ها شاهد دیگری بر این مدعاست. علی(ع) فرمود: کودک باید تا هفت سالگی آزاد باشد و هفت سال بعد به تعلیم و تربیت بپردازد6.
محتوای آموزش
الف) آموزش خواندن و نوشتن
اصولاً مقدمه ی هر نوع آموزش به کودک، آموزش خواندن و نوشتن است؛ زیرا کسی که سواد خواندن و نوشتن نداشته باشد، اگر نگوییم آموزش برای او میسر نیست، دست کم بسیار دشوار است؛ البته آموزش حرفه ها و صنایع بدون آموزش اولیه ممکن است. معصومان(ع) در آموزش فرزندان و کودکان ابتدا به آموزش خواندن و نوشتن و به اصطلاح کتابت می پرداختند. علاوه بر آموزش خواندن و نوشتن، آموزش مختصر علوم مورد نیاز افراد و جامعه نیز جزء برنامه های آموزش در مکتب خانه ها بود. سفارش امام علی به کودکان درباره ی آموزش علم حاکی از این است که تنها آموزش خواندن و نوشتن مراد نبوده است. امام علی می فرماید: در کودکی علم بیاموزید تا در بزرگی آقایی و سیادت کنید7.
نیز می فرماید: کسی که در کودکی به آموختن علم نپردازد، در بزرگ سالی نمی تواند بر دیگران سبقت بگیرد8.
روشن است علمی که باعث سیادت و آقایی شود، تنها کتابت نیست، بلکه علم روز و آموزش هایی است که انسان در جامعه با آن سر و کار دارد. بنابراین، بخشی از آموزش در سیره ی معصومان(ع) آموزش مکتبی است که تقریباً می توان آن را معادل آموزش ابتدایی دانست.
ب) آموزش قرآن
بخش دیگری از آموزش در سیره ی معصومان(ع) آموزش قرآن است که از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و در مکاتب آموخته می شده است. علی(ع) در این باره به فرزندش امام حسن می فرماید: «و ان ابتدئتک بتعلیم کتاب الله؛(26) تعلیم و تربیت تو را با آموزش کتاب خدا شروع کردم».
اهمیت آموزش قرآن به کودکان و فرزندان، به گونه ای است که معصومان(ع) آن را از حقوق فرزند بر والدین شمرده اند. امام حسین فرزند خویش را برای آموزش قرآن به مکتب فرستاد. استاد، سوره ی حمد را به فرزند یاد داد و وقتی وی سوره را برای پدر خواند، امام هزار دینار و هزار حله به استاد داد و دهان او را پر از دُر کرد.(9)
آموزش قرآن در سیره ی معصومان اهمیت فوق العاده ای دارد و اگر آن را بعد از آموزش سواد مطرح کردیم، دلیل بر اهمیت درجه ی دوم آن نیست، بلکه به این دلیل است که آموزش سواد، مقدمه ای برای آموزش قرآن خواهد بود. بسا آموزش قرآن و سواد با هم انجام می شده است.
ج) آموزش آداب
بخش دیگری از آموزش در سیره ی معصومان، آداب است. آموزش آداب در سیره ی آنان به صورت کلاس درس و مکتب نبود، بلکه هرگاه کودک به سنی می رسید که نیاز به دانستن آداب داشت، معصومان معمولاً به هنگام رویارویی با عمل، آداب را به کودکان و فرزندان یاد می دادند. ابوهریره نقل می کند: «روزی پیامبر مردی را با نوجوانی دید. به نوجوان فرمود: این مرد کیست؟ عرض کرد: پدر من است. پیامبر فرمود: هرگز قبل از او حرکت نکن و کاری که سبب شود دیگران او را ناسزا گویند، نکن هرگز قبل از او منشین و او را به اسم صدا نکن».(10)
د) آموزش احکام و احادیث
بخش دیگری از آموزش در سیره ی معصومان، آموزش احکام و حدیث و تفسیر و تأویل قرآن است. علی(ع) به امام حسن فرمود: «تعلیم و تربیت تو را با آموزش قرآن و تأویل و تفسیر آن و آموزش احکام دین و حلال و حرام آغاز کردم».(11) پیامبر اکرم در این باره فرمود: «وای بر حال فرزندان آخر الزمان، به خاطر پدران و مادران شان! از پیامبر سؤال شد: از پدران و مادران مشرکت آن ها؟ حضرت فرمود: خیر، از پدران و مادران مؤمن آن ها که هیچ چیز از احکام و واجبات دینی را به آن ها نمی آموزند و اگر فرزندان چیزی آموختند، مانع آموزش فرزندان می شوند و از آن ها در دنیا به سرمایه ی ناچیزی راضی اند. من از چنین پدرانی بیزارم و آن ها از من روی گردانند».(12)
پی نوشت ها:
1- علق، آیات 1 – 5.
2- نهج البلاغه؛ ج 3، ص 40.
3- بحارالانوار؛ ج 1، ص 224.
4- نهج البلاغه؛ ج 3، ص 40.
5- همان.
6- مکارم الاخلاق؛ ص 234.
7- شرح نهج البلاغه؛ ج 20، ص 267.
8- خوانساری، محمد؛ شرح غرر الحکم و درر الکلم؛ ج 5، ص 401، شماره 8937.
9- محمد بن شهرآشوب فی المناقب مرسلاً: ان عبدالرحمن السلمی علّم ولد الحسین(ع) الحمد فلما قرأها علی ابیه اعطاء الف دینار و الف حلّه و حشا فاه دُراً فقیل له فی ذلک فقال (ع): این یقع هذا من عطائه یعنی تعلیمه (مستدرک الوسائل؛ ج 4، ص 247، ش 4613).
10- کنز العمال؛ ج 16، ص 474.
11- ... و ان أبتدئک بتعلیم کتاب الله عز و جل و تأویله و شرائع الاسلام و احکامه و حلاله و حرامه ... (نهج البلاغه؛ ج 3، ص 41).
12- جامع الاخبار، ص 124 (به نقل از: محسن کتابچی؛ فرزند خوشبخت گلی از گل های بهشت؛ ص 68).
فرآوری : داودی
بخش خانواده ایرانی تبیان
منبع : کتاب سیره ی تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت(ع)
مقالات مرتبط :
