آیا برادر شیطان را می شناسید ؟

«اسراف»، کلمه ای که بارها آن را شنیده ایم ، ولی بدون توجه به آن ، از کنارش رد شده ایم .راستی شما چقدر به این موضوع فکر کرده اید ؟ آیا اگر کسی به شما عنوان «اسرافکار»را بدهد،می پذیرید یا نسبت به آن عکس العمل نشان می‌دهید؟

با توجه به این که هر یک از ما به نحوی مرتکب اسراف شده ایم بنا بر این بهتر است که بپذیریم ما نیز دچار اسراف می‌شویم بدون اینکه متوجه آن باشیم.

اسراف از ریشه" س ر ف"  و در لغت به معنی تجاوز كردن و از حدّ گذشتن در هر كاری است كه انسان انجام ‌ می‌دهد ¹و در  اصطلاح نیز به همین معنای عام استعمال می شود. هر چند كه به گفته راغب غالباٌ در مورد پول خرج كردن استعمال می‌شود.²

كلمه اسراف كلمه بسیار جامعی است كه هر گونه زیاده روی در كمیّت و كیفیّت و بیهوده گرایی و اتلاف و مانند آن را شامل می‌شود.³

معانی اسراف در قرآن:

1) از حدّ گذشتن در گناه و نافرمانی: این معنا در آیات ذیل به کار رفته است: طه 127، مائده 32، اعراف 81، یونس 12 و 83، انبیا 9، یس 19، زمر 53، غافر 28 و 38.

2) از حدّ گذشتن در انفاق: چنانچه در آیه 67 سوره فرقان به این معنا اشاره شده است.

3) زیاده‌روی در خوردن یا مصرف آنچه حلال است: اعراف 31، نساء 6، انعام 141.

علاوه بر این موارد استعمال، اسراف به همراه " فی " نیز استعمال می گردد که در این صورت به دو معنا می تواند باشد.

الف) افراط و زیاده‌روی در كاری: مانند آیه 33 سوره اسراء

ب) تفریط و تقصیر در عمل صالح و حق خداوند ؛ مانند آیه 147 سوره آل عمران .⁴

اسراف در انفاق

خداوند متعال در قرآن مجید از اسرافکاران به عنوان «برادران شیطان» نامبرده و در سوره اسراء آیه‌های 26 و 27 در این مورد فرموده است : «حق خویشاوندان، بیچارگان،… در راه ماندگان را بپرداز و زیاده روی مکن که زیاده روی کنندگان، برادران شیطانند و شیطان نسبت به پروردگارش کفر ورزید».

اولین نکته ای که از این آیه می‌توان برداشت نمود این است که خداوند متعال امر به انفاق کردن و بخشش فرموده است ولی حتی در این مورد که از اعمال صالحه می‌باشد، اجازه زیاده روی نداده است و ضمن اینکه بخشش را به اندازه توان اشخاص معین کرده است، خواسته است تا مسلمانان به دلیل بخشش بی اندازه، خود نیازمند دیگران نشوند ، و نکته دوم آن که از اسراف کاران به عنوان «برادران شیطان »یاد کرده است.یعنی افرادی که زیاده روی می کنند، عمل آنها شیطانی و همدستی با شیطان است (چون معمولاً برادر از برادر پشتیبانی می‌کند) پس کسی که اسراف می‌کند پشتیبان شیطان و در اعمال او شریک می شود،

بی میلی خداوند نسبت به اسرافکاران

خداوند در سوره اعراف آیه 31 می فرماید :«ای فرزندان آدم در هر مسجدی زینت خود را برگیرید و بخورید و بیاشامید اما اسراف نکنید ، زیرا خداوند اسراف کاران را دوست ندارد».

خودبینی نوعی از اسراف است

اسراف کاری تنها به صورت ظاهر ارتباط ندارد ، بلکه از این مرحله فراتر رفته و به شکل نفسانی و درونی بروز می‌کند .آنجا که انسان خود را برتر از دیگران و برتر از هر چه هست می‌بیند و این خود بزرگ بینی آنچنان زیاد می‌شود که به نوعی اسراف تبدیل می‌شود  .

فرعون نمونه این خود بزرگ بینی است .او آنقدر خود را بزرگ می‌دید که تصور می‌کرد خداست و همه چیز تحت امر او قرار دارد و بنا براین، همه باید مطیع فرمان او باشند و تنها از او اطاعت کنند و چون چنین ادعایی نمود،عمل او عملی اسرافکارانه شد به گونه ای که خداوند در سوره یونس آیه 14 در مورد او فرمود: «…وَإنَّ فِرعَونَ لَعالٍ فی الارضِ وَ إنَّهُ لمَِنَ المُسرِفین؛…و بدرستیکه فرعون در زمین برتری جست و هر آینه از اسراف کاران بود».

یاران آتش چه کسانی می باشند ؟

خداوند در سوره مؤمن آیه 43 مسرفین را یاران آتش خوانده است ؛به عبارتی  اسراف کار ،عاقبتی جز جهنم ندارد .

اول جهنمی که در دنیا به واسطه گرفتاری در دام فقر و پریشانی و دست نیاز سوی دیگران بردن ، برای خود درست کرده است و دیگری جهنمی که بواسطه اطاعت نکردن از فرمان خداوند در آخرت برای خود مهیا نموده است.

اسراف در قصاص

«وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَانًا فَلَا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنصُورًا» إسراء/33 آیه قرآن می فرماید : هر مظلومی که كشته بشود ما برای او سلطنت قرار می‌دهیم ، این به این معنا می باشد که اگر کسی کشته شود ، خون بهای او را به ولی او می دهند ؛ نکته ای که قرآن بیان می کند این است که می فرماید : در این موضوع اسراف و زیاده خواهی نداشته باشید ؛ در قدیم اگر فامیل الف یك نفر از فامیل ب را می ‌كشت ، فامیل ب می ‌گفت : ما دو تا می‌كشیم ،  این آیه در صدد نفی این عمل بیان شده است .

امام علی علیه السلام بعد از اینکه از جانب ابن ملجم ضربه ای خورد  ،وصیت كرد كه تنها یك ضربه به ابن ملجم بزده شود ، چرا که او یك ضربه به من زده است : «فَاضْرِبُوهُ ضَرْبَةً بِضَرْبَةٍ»(نهج‏البلاغه، نامه‏47)

نسبت به خودمان اسراف نکنیم !

گاه انسان به خودش اسراف می ‌كند ، به عبارتی گاه بعضی وقتها خودش را حرام می کند ، قرآن در برابر کسانی که عمرشان را اسراف می کنند می فرماید :«قُلْ یَا عِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ» ( زمر/53)

تفاوت اسراف، تبذیر، تقتیر و قوام:

با در نظر گرفتن ریشه لغوی اسراف و تبذیر وقتی این دو در مقابل یكدیگر قرار می‌گیرند، اسراف به معنی خارج شدن از حدّ اعتدال است. بدون آن كه چیزی را ظاهراٌ ضایع كنند؛ مثلاٌ كسی غذایی چنان گران قیمت تهیه كند كه با قیمت آن بتوان عدّه زیادی را آبرومندانه تغذیه كرد. در این جا از حدّ اعتدال تجاوز شده ولی ظاهراٌ چیزی نابود و ضایع نشده است.

تبذیر آن است كه آن چنان مصرف كنیم كه به اتلاف و تضییع منجر شود؛ مثل این كه برای دو نفر میهمان غذای ده نفر را تهیه كنیم آن گونه كه بعضی به نادانی انجام می‌دهند و به آن افتخار می‌نمایند و باقی غذا را در زباله دان بریزیم و اتلاف كنیم.

ناگفته نماند كه در بسیاری از موارد این دو كلمه درست در یك معنی به كار می‌رود و حتّی به عنوان تأكید پشت سر یكدیگر قرار می‌گیرند. مثلاٌ بنابر آنچه در نهج البلاغه از علی (ع) نقل شده است می‌فرماید : «الا إنّ اعطاءَ المالِ فی غیر حقّه تبذیر و اسرافٌ و هُوَ یَرفَعُ صاحبَه فی الدّنیا و یَضَعُهُ فی الاخِرَة و  یُكرِمُهُ فی النّاس و یهینه عند الله ؛آگاه باشید مال را در غیر مورد استحقاق صرف كردن تبذیر و اسراف است، ممكن است این عمل انسان را در دنیا بلند مرتبه كند ، امّّا مسلماٌ در آخرت او را پست و حقیر خواهد كرد.»⁵

بنابراین بر طبق این حدیث شریف، اگرچه تبذیر ممکن است که انسان را در نظر مردم بزرگ کند، اما  موجب سقوط مقام انسان در پیشگاه خدا  خواهد شد.⁶

تقتیر، در مقابل اسراف، به معنی كوتاهی كردن در انفاق است و قوام به معنی حد وسط میان اسراف و اقتار است.⁷

طبق آیات قرآن و روایات، اسراف و تبذیر و تقتیر، مذموم و ناپسند هستند و فقط قوام ممدوح و پسندیده است، كه خداوند متعال درباره مومنان می‌فرماید:«والّذینَ إذآ اُنفَقوا لَمْ یُسْرِفُوا و لَمْ‌ یَقْتُرُوا وَ كانَ بینَ ذلِكَ قَواماٌ ؛ كسانی كه هر گاه انفاق كنند، نه اسراف می‌نمایند و نه سختگیری؛ بلكه در میان این دو حدّ اعتدالی دارند . »⁸

آثار اسراف

 1) مسرفان اهل دوزخند.⁹

 2)برای اسرافكاران اعمالشان زینت داده می‌شود.¹⁰

 3) اسراف موجب انكار آیات الهی می‌شود.¹¹

پی نوشت ها :

[1] . راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص 407.

[2] . طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، مترجم محمد باقر موسوی همدانی ، ج 4، ص 276.

[3] . مكارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 6، ص 149

[4] . خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج 1، ص 213.

[5] .  نهج البلاغه،خطبه 126، ص 183.

[6] . مكارم شیرازی، همان، ج 12، ص 97.

[7] . طباطبایی، همان، ج 15، ص 333.

[8] . فرقان ، 67.

[9] . غافر ، 43.

[10] . یونس ، 12.

[11] . غافر ، 34.

منابع :

پایگاه حوزه

پژوهشکده باقرالعلوم