داستان دفاع مقدس باید محل تجلی تقدس باشد

در نشست آسیب شناسی این ادبیات مطرح شد:

ادبیات دفاع مقدس حالا دیگر در کشور ما به عنوان یکی از شاخه های جدی و مهم ادبیات داستانی شناخته می شود. کتاب های دفاع مقدس در رشته های خاطره نگاری، حبس نگاری، اسارت نویسی، داستان کوتاه، داستان بلند و رمان و حتی پژوهش و تحقیق مخاطب خود را پیدا کرده است. تا آنجا که بسیاری از آنها در رده کتاب های پرفروش کشور قرار گرفته اند و حتی عنوان پرمخاطب ترین، پرتیراژترین و پرفروش ترین کتاب در دو سال اخیر به کتاب « دا» که خاطرات یک دختر 17 ساله از روزهای مقاومت خرمشهر است اختصاص پیدا کرده است. از طرفی ادبیات دفاع مقدس ما در کشورهای دیگر هم راه پیدا کرده و در همین ابتدای راه با اقبال و موفقیت روبه رو شده است. رمان «شطرنج با ماشین قیامت» حبیب احمدزاده در کشور آمریکا به عنوان منبع درسی دانشگاه راتگرز انتخاب شده و داستانی کوتاه از همین نویسنده از کتابی «داستان های شهر جنگی» رتبه سوم جایزه ادبی «رایتینگ فورج» در کشور انگلیس را به دست آورده است. رمان «سفر به گرای 270 درجه» احمد دهقان در لیست پرفروش ترین های سایت آمازون قرار گرفته و در گوشه ای دیگر از دنیا، در آلبانی، مردم این کشور از رمان «شطرنج با ماشین قیامت» استقبال ویژه می کنند. این همه اگرچه خوشحال کننده و غرور آفرین است اما مسئولیت آور نیز هست. به این مفهوم که جایگاه و اهمیتی که ادبیات دفاع مقدس پیدا کرده به ما این وظیفه را محول می کند که درباره این شاخه ادبی جدی تر و مسئولانه تر عمل کنیم. برگزاری جایزه های ادبی و تقدیر از برگزیدگان ادبیات دفاع مقدس یکی از این راه های توجه به این رشته از ادبیات است که خوشبختانه بسیار خوب و نیکو مورد اقبال هم مسئولان و هم نویسندگان قرار گرفته است. اما نگاه نقادانه به این ادبیات و آسیب شناسی آن و تلاش در جهت رفع آسیب ها، وظیفه ای است که شاید کمی مورد اغفال قرار گرفته و ضروری می نماید که به آن نگاه ویژه شود.

برگزاری نشست های نقد برای کتاب ها یکی از این راه هاست اما کافی نیست و باید ادبیات دفاع مقدس را به طور کلی و نه با نگاه به یک کتاب خاص نقد و آسیب شناسی کرد. در همین راستا هفته گذشته نشست «آسیب شناسی ادبیات دفاع مقدس» با حضور کارشناسان و نویسندگان و سخنرانی محمد حنیف و احمد شاکری در سرای اهل قلم خانه کتاب ایران برگزار شد. اما در این نشست که با هدف اولیه آسیب شناسی ادبیات دفاع مقدس برگزار شد، بیشتر از آنکه ادبیات دفاع مقدس نقد شده و مورد نگاه آسیب شناسانه قرار گیرد، عنوان این گونه ادبی محور قرار گرفت و به بحث گذاشته شد.

احمد شاکری سخنران اول این نشست بود که در ابتدای سخنرانی خود با اشاره به نیاز آسیب شناسی ادبیات جنگ به تحلیل اجتماعی، اظهار داشت: باید نقطه آغازین ادبیات جنگ برای آسیب شناسی آن مورد توجه قرار گیرد. او درباره انتخاب عنوان ادبیات دفاع مقدس گفت: جلوه بارز آنچه با عنوان ادبیات انقلاب می شناسیم در جنگ است. با شروع جنگ 8 ساله نویسندگان انقلاب وارد جنگ شدند و این گونه ادبی شکل گرفت. در واقع می توان گفت، وقوع انقلاب گونه جدیدی از ادبیات را شکل داد که اگر این فرض و تفاوت های این گونه ادبی با نمونه های شبیه آن را بپذیریم، باید نام جدیدی برایش انتخاب کنیم.

شاکری با اشاره به تغییر در ادبیات پس از پیروزی انقلاب تصریح کرد: پس از انقلاب تغییراتی موضوعی و شامل وقایع بیرونی، اشخاص و حوادث رخ داد. این موضوع ها و اندیشه های جدید برخاسته از انقلاب بودند. در ادبیات نیز انتظار می رفت با ایجاد موضو ع های جدید، ژانرهای جدیدی به وجود آیند که این اتفاق در ادبیات کشور ما صورت گرفت.

نویسنده رمان «انجمن مخفی» اضافه کرد: پس از انقلاب نویسندگان شبه روشنفکر به گوشه نشینی تمایل پیدا کردند و نمی توان گفت این واقعه عظیم، خیزش عظیمی توسط نویسندگان نسل اول داشته و همین موضوع سبب مغفول ماندن ادبیات انقلاب شده است. پس از آن نیز

شبه روشنفکران در جنگ شرکت نکردند و حتی برای آن نیز ننوشتند و استدلال آوردند که برای نگارش رمان باید از وقوع یک حادثه زمان بگذرد.

این داستان نویس درباره تفاوت های ادبیات جنگ در ایران و سایر کشورها خاطرنشان کرد: در کشور ما توجه به عالم واقع، مفاهیم دینی و عالم غیب بسیار برجسته است که شبیه و نمونه هایش در سایر کشورها نیست و نیاز به نام گذاری مناسب دارد. عناوین مختلفی مانند، ادبیات دفاع مقدس، مقاومت و ادبیات پایداری بر اساس گفته برخی از رهبران سیاسی برای این گونه ادبی برگزیده شده که انتخاب هیچ یک توسط محققان صورت نگرفته است.

وی با اشاره به تفاوت در نگاه به جنگ و ادبیات آن در برهه های مختلف گفت: در دهه 60 صدای غالب صدای دفاع بود. زیرا وجه دفاعی جنگ تحمیلی غیرقابل انکار بوده است. در دهه 70 با ادبیات متفاوتی نسبت به دهه 60 مواجه شده ایم و اختلاف هایی در انتخاب نام این گونه ادبی مبنی بر ادبیات دفاع مقدس یا غیر از آن صورت گرفته که این موضوع از ته نشین تفکر شبه روشنفکری ایجاد شده است.این نویسنده حوزه دفاع مقدس تصریح کرد: اغلب افراد، دفاع مقدس را موضوعی برای ادبیات می دانند که خارج از آن قرار دارد. بنابراین برای تعیین ماهیت این گونه ادبی نباید سراغ آثاری برویم که درباره جنگ نوشته شده، زیرا آن ها برداشت هایی از جنگند. در واقع ادبیات دفاع مقدس ادبیاتی است که به ماهیتی که بروز و ظهور کرده، می پردازد.

شاکری اضافه کرد: دفاع، فقط جنبه تاریخی ندارد. بلکه مضمون را نیز به همراه دارد. در ادبیات دفاع مقدس، تاریخ، به نفع ادبیات کنار رفته است، اما باید روح تاریخی که همان تقدس است، در آن متجلی باشد. در واقع انگیزه های جنگ برای ما دینی بوده و از آغاز تا پایان آن حفظ شده است. بنابراین اگر داستان با این روح تاریخی تطبیق نکند، بهتر است نوشته نشود. وی با اشاره به مرز ادبیات دفاع مقدس با سایر گونه های ادبی گفت: تمام مرزها در شناخت و عدم شناخت دین پیدا می شود. ادبیات ما در طول عمرش مرزهای خود را با شریعت پررنگ تر کرده است. بر همین اساس مشکل کسانی که نمی توانند این گونه ادبی را نقد کنند، با خود واقعه است و معتقدند باید جنبه های ماورایی و معنوی ادبیات دفاع مقدس را کمرنگ تر کنیم.

در ادامه این نشست محمد حنیف، نویسنده و کارشناس ادبیات دفاع مقدس به سخنرانی پرداخت و اظهار داشت: مساله اساسی اینجاست که کدام داستان را داستان جنگ یا دفاع مقدس بدانیم. آیا داستانی که در مناطق جنگی می گذرد، شخصیت هایش نظامی اند و از جنگ شهرها می گویند، داستان دفاع مقدس اند؟ در برخی از داستان ها حتی یک گلوله نیز شلیک نمی شود، اما آن را داستان جنگی می نامند.

وی ادامه داد: اغلب کارشناسان اعتقاد دارند، بهتر است به این گونه ادبی، به جای ادبیات دفاع مقدس، ادبیات جنگ گفته شود، زیرا اگر بگوییم دفاع مقدس، راه را بر نقد بسته ایم. در واقع نه تمام داستان هایی که در کشور و درباره جنگ نوشته شده را می توان دفاع مقدس نام گذاشت و نه می توان این لقب را از تمام آن ها گرفت.حنیف با اشاره به جنگ به عنوان موضوعی عام، خاطرنشان کرد: هر کشوری مفهوم خاصی را برای تعریف از ادبیات جنگ خود برگزیده است. بنابراین اشکالی ندارد، عنوان ادبیات دفاع مقدس را برای بخشی از داستان های این حوزه بپذیریم.این کارشناس ادبیات دفاع مقدس در یک جمع بندی درباره ادبیات دفاع مقدس اظهار داشت: هنوز مشخص نیست که کدام داستان، داستان جنگ است یا دفاع مقدس. همچنان که بسیاری از نظریه هایی که درباره کتاب های ادبیات جنگ مطرح می شوند، اجتماعی و اقلیمی اند. همچنین نمی توانیم به تمام نوشته های جنگی، داستان دفاع مقدس اطلاق کنیم، اما می توان گفت تمام آن ها زیر چتر ادبیات جنگ قرار دارند.

وی در پایان با اشاره به انتخاب عنوان ادبیات جنگ برای باز گذاشتن راه انتقاد اضافه کرد: باید بپذیریم ادبیات دفاع مقدس نیز قابل انتقاد است. شاید این موضوع از نظر محتوایی صورت نگیرد، اما از جنبه ساختاری می توان ادبیات دفاع مقدس را مورد نقد و بررسی قرار داد .

بخش ادبیات تبیان

منبع: روزنامه کیهان- زهرا بهداد