نگاه هنرمندانه به زیبایی‌های عاشورا
امروز دوشنبه چهارم بهمن ماه، نمایشگاه آثار تایپوگرافی مهدی حاجی محمدی فریمانی با عنوان «مشق عشق» در موزه هنرهای معاصر فلسطین افتتاح شد. حاجی‌مجمدی در این نمایشگاه چهل پوستر عاشورایی با تکنیک تایپوگرافی را به نمایش گذاشته است که هر کدام از آنها به یکی از موضوعات یا شخصیت‌‌های حادثه کربلا می‌پردازند.
مهدی حاجی محمدی فریمانی عضو واحد گرافیک حوزه هنری تهران، عضو انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران، عضو انجمن خوشنویسان ایران و مدرس گرافیک دانشگاه علم و فرهنگ است. همچنین کسب مقام در جشنواره‌های مختلف را در کارنامه فعالیت‌های خود دارد. بررسی نمادهای تصویری عاشورا در نقاشی ایران، معنویت در هنر خوشنویسی و شیوه آموزش هنر در دانشگاه‌ها از موضوعات مورد علاقه اوست که درباره آنها مطالعاتی نیز داشته اشت.
این دومین نمایشگاه حاجی‌محمدی است که به فاصله دو سال از نمایشگاه قبلی در موسسه فرهنگی هنری صبا به نمایش درمی‌آید. نمایشگاه «مشق عشق» از روز ششم بهمن ماه پذیرای علاقمندان و بازدیدکنندگان است و تا روز بیستم همین ماه نیز برقرار خواهد بود. درباره این نمایشگاه و نگاه حاجی‌محمدی به کاربرد نمادهای عاشورایی در هنر گرافیک گفت‌وگو کرده‌ایم.
چظور شد تصمیم گرفتید مفاهیم عاشورایی را در قالب تایپوگرافی ارائه کنید
تایپوگرافی نوعی تکنیک اجرایی در پوسترسازی است و خیلی فرقی نمیکند چه موضوعی را با این شیوه کار می‌کنید. اما وقتی قرار باشد درباره عاشورا از این تکنیک یا هر تکنیک دیگری استفاده کنید مهمترین مسئله این است که احساس هنرمند بسیار در کارش دخیل خواهد بود و از طرفی نتیجه کار هم پوستری نیست که هدفش اطلاع رسانی باشد و تاریخ مصرف داشته باشد. بنابراین من در تمام کارهایم از فرمها و خوشنویسی دستی استفاده کرده‌ام که بتواند حس این واقعه بزرگ را منتقل کند و در عین حال به عنوان یک اثر هنری ماندگاری داشته باشد.
تلاش من این بوده که این آثار تنها بازی با فرمها و حرف نباشد. بلکه ترکیبی باشد از فر‌مهای زیبا و بتواند احساس مرا به عاشورا منتقل کند.
شما دو سال پیش هم در ایام اربعین نمایشگاهی از پوسترهای عاشورایی را در همین مجموعه برگزار کردید. این مسئله اتفاقی بوده یا اینکه برای خلق آثار عاشورایی برنامه خاصی دارید؟
به عنوان یک گرافیست در کنار فعالیت حرفه‌ای‌ام، به خلق آثاری درباره عاشورا توجه دارم. در نمایشگاه قبلی پوسترهای عاشورایی را به نمایش گذاشتم و در این نمایشگاه بیشتر به جنبه حماسی عاشورا و قیام امام حسین(ع) توجه کرده‌ام. سعی کرده‌ام در این مجموعه ساختار غالب در طراحی پوسترهای مذهبی را بشکنم و خودم را به استفاده از رنگ‌های متداول قرمز و مشکی محدود نکنم. البته من هم از این رنگها استفاده کرده‌ام اما بسیاری از آثار این مجموعه رنگ‌های شاد هم دارد.
چرا؟
چون به دنبال نوع دیگری از ارتباط با مخاطب بوده‌ام. برایم این مهم است که فقط به جنبه‌های سوگواری در پوسترهای عاشورایی نپردازم. چون اندوه و عزاداری یک بخشی از واقعه بزرگ عاشوراست و اگر از زویای متفاوت به آن نگاه کنیم نکات بسیاری در این واقعه وجود دارد که می‌توان به آنها پرداخت. اصلا پیام عاشورا این نیست که ما برای امام حسین(ع) و یاران ایشان اندوهگین باشیم. دلاوری‌های امام حسین(ع)، سخنان ایشان، حواشی واقعه کربلا، تاثیرات و نتایج آن همه موضوعاتی هستند که می‌توان به آنها در پوسترهای عاشورایی پرداخت. حضرت زینت (س) به عنوان کسی که در بطن حادثه کربلا حضور داشتند و بیشترین مصیبت‌ها را تحمل کردند؛ درباره عاشورا می‌گویند که چیزی جز زیبایی در آن ندیده‌اند.
بنابراین ما باید بتوانیم این زیبایی‌ها را ببینیم و نشان بدهیم. امیدوارم توانسته باشم این کار را بکنم. به عبارتی در این تابلوها به دلاوری‌ها، درس‌ها و پیام‌های امام حسین (ع) و خود واقعه عاشورا پرداخته‌ام و تلاشم این بوده که به کمک تکنیک‌های بصری، خوشنویسی، فرمها و رنگها، جذابیت‌هایی برای مخاطب ایجاد کنم که به این پیام‌ها و درس‌ها توجه کنند. درس‌هایی که عموما به صورت احادیث مختلف توسط خود آقا امام حسین (ع) نقل شده است.
شما در مورد نمادهای عاشورایی هم مطالعاتی داشته‌اید. به ما می‌گوئید این نمادها چه هستند و چطور شکل گرفته‌اند؟
نمادهای عاشورایی از زمان آل‌بویه شکل گرفته‌اند. مردم ما عشق و علاقه به امام حسین (ع) و یاران ایشان را به شیوه‌های مختلف نشان می‌دادند. تعزیه‌خوانی نمونه‌ای از این ابراز ارادت بود. اتفاقاتی که در قیام امام حسین(ع) رخ داده بود برای مردم ابزاری شد برای نشان دادن عشق و علاقه‌شان و آنها از این اتفاقات سمبل‌هایی مانند بیرق و طوق و پنجه و علم ساختند.
بعدها در مکتب نقاشی قهوه‌خانه‌ای، هنرمندان از همین سمبل‌ها استفاده کردند و از همانجا اشکال مختلف بصری و حجمی وارد عزاداری‌ها شد؛ مانند پنجه که برای ما نمادی از پنج تن یا دست بریده حضرت ابوالفضل است. این اشکال به مرور زمان معنا پیدا کردند و به عنوان نمادهای عاشورایی شناخته شدند. یعنی گذر زمان به این اشکال مفهوم و معنا داد و آنها را از یک شکل و فرم ساده بصری به یک نماد بدل کرد.
البته بعدها عده‌ای گفتند که این نمادها در تضاد با آموزه‌های اسلامی هستند و مقولاتی چون بت پرستی را تداعی می‌کنند و مسئله‌آی شبیه به همین در مورد شمایل نگاری از ائمه معصومین مطرح شد. ولی خوب در طول تاریخ آثار اینچنینی شکل گرفته‌اند جایگاه خود را پیدا کرده‌اند.
هنر گرافیک چقدر از این نمادها بهره گرفته و چقدر توانسته روی ساختار بصری این نمادها تاثیر بگذارد؟
گرافیک از این نمادها تاثیر بسیار گرفته است. هر گرافیستی بخواهد اثری درباره عاشورا خلق کند برای بیان منظور و پیام از این نمادها استفاده می‌کند چرا که آنها بی‌واسطه می‌توانند ذهن مخاطب را به عاشورا پیوند بزنند. چون گرافیست‌ها همواره از نمادهای بصری استفاده می‌کنند و نمادسازی هم کار ساده‌ای نیست که خوشان بخواهند این کار را بکنند، مخصوصا در مورد موضوعی مانند عاشورا که اعتقاد مردم ما پیوند بسیار عمیق دارد.
مثلا کتیبه‌هایی که در ایام محرم استفاده می‌شوند، اشعاری از محتشم هستند که به شیوه خاص و زیبایی نوشته شده‌اند. زمانی که این کتیبه‌ها طراحی و ساخته شدند، نماد عزاداری عاشورا به حساب نمی‌آمدند اما با گذشت زمان و به خاطر استقبال مردم، حالا این کتیبه‌ها نماد عاشورا و محرم هستند. حتی وقتی نمونه‌هایی شبیه به این کتیبه‌ها هم طراحی و ساخته می‌شوند به اندازه کتیبه‌های محتشم یادآور محرم و عاشورا نیستند.
با این همه شکی نیست که نباید به همین داشته‌ها قانع بود و باید هنرمندان تلاش کنند نمونه‌های ارزشمندی را برای ایام عزاداری سالار شهیدان طراحی کنند. خوشبختانه حوزه هنری در این زمینه تلاش‌هایی را آغاز کرده و در کنار برگزاری جشنواره پوسترهای عاشورایی به کتیبه نگاری هم توجه دارد. یا مثلا شهرداری تهران، پوسترهای عاشورایی را به صورت بنر در شهر نصب می‌کند. این اتفاقات شاید فرصت خوبی باشد تا طراحان هم نقشی در این زمینه داشته باشند.
گرافیک چقدر سهم داشته در ساماندهی، بصری‌تر کردن و ترویج این نمادها؟
سهم هنر گرافیک در این زمینه کم بوده؛ چون خیلی دیر این کار آغاز شد. از طرف دیگر این کار خیلی سخت است؛ هنرمند باید انگیزه زیادی داشته باشد و وقت زیادی را به این کار اختصاص بدهد. از طرفی این نمادها برای مردم ما معنا و مفهوم دارند و هنرمندانی که دوست دارند در عرصه جهانی بیشتر شناخته شوند، کمتر به سمت این کار می‌روند. به اعتقاد من کار کردن درباره نمادهای عاشورایی زمانی به نتیجه خوبی خواهد رسید که خود هنرمند علاقمند باشد چنین کاری بکند و به این کار عشق بورزد. البته حرکت‌های جدیدی که آغاز شده می‌تواند موثر باشد، اما باید زمان زیادی بگذرد و در عین حال این حرکت‌ها هم تداوم داشته باشند.
بخش هنری تبیان آذر مهاجر
