حیای "مثبت" و حیای "منفی"!

حیا چیست؟

«حیا » در لغت به مفهوم شرمساری و خجالت است كه در مقابل آن « وقاحت » و بی شرمی قرار دارد. (ابن اثیر ، نهایه ،ج 1 ، ص 391 )

به عبارتی ؛ حیا شرمی است برخاسته از ادراک خوبی‌ها و بدیهای اختیاری ، به این جهت است که انسان ، دسته‌ای از کارها را خوب و دسته دیگر را بد می‌داند .

علامه مجلسی(رحمة الله علیه) درباره حقیقت حیا

می‌گوید: «حیا ملکه‌ای است که موجب خودداری از کارهای زشت می‌گردد.» (مرآة العقول ، ج8 ، ص 187 )

حیا در فرهنگ عالمان اخلاق

در فرهنگ عالمان اخلاق ، حیا نوعی انفعال و انقباض نفسانی است كه موجب خودداری از انجام امور ناپسند در انسان می گردد و منشأ آن ترس از سرزنش دیگران است .(طوسی ،اخلاق ناصری ، ص 77)

ارکان حیا

حیا دارای سه ركن اصلی است ؛ فاعل ، ناظر و فعل . فاعل ، در حیا شخصی است برخوردارِ از كرامت و بزرگواری نفسانی .

ناظر در حیا شخصی است كه مقام و منزلت او در چشم فاعل عظیم و شایسته احترام باشد ، و فعلی كه ركن سوم برای تحقق حیا است ، فعل ناپسند و زشت است .

ارزش حیا

رسول خدا (ص) حیا را زینت آدمی شمرده و فرموده است: « بی شرمی با هیچ چیز همراه نشد مگر این كه آن را زشت گردانید و حیا با هیچ چیز همراه نگشت ، مگر این كه آن را آراست . »( شیخ مفید، امالی، ص 167)

امام علی (ع) فرمود: «هر كه پوشش شرم گزیند ، كس عیب او نبیند .» (نهج‌البلاغه ، حكمت 223 ؛ كلینی ، كافی ، ج 8، ص 23)

و در بیانی دیگر می فرماید: « حیا پیشه كن كه حیا نشانه نجابت است .»( غررالحكم، ح 6082)

امام صادق (ع) جایگاه حیا را در رأس مكارم اخلاقی دانسته می فرماید: « مكارم اخلاق یكی بسته به دیگری است ، خداوند آنها را به هر كه خود خواهد ، دهد . ممكن است در مرد باشد و در فرزندش نباشد ، در بنده باشد و در مولای اونباشد ،

آنها عبارتند از: راستگویی ، صداقت با مردم ، بخشیدن به مسكین ، جبران كردن خوبی ها ، امانتداری ، صله رحم ، دوستی و مهربانی باهمسایه و یار، میهمان نوازی و در رأس همه حیا .( شیخ مفید، امالی، ص 167)

امام علی (ع)در باب نقش كلیدی حیا فرمود: « حیا وسیله رسیدن به هر زیبایی و نیكی است .»( حرّانی ، تحف العقول، ص 84)

اهمیت حیا در حدّی است كه امام صادق (ع)فرمود: « ایمان ندارد كسی كه حیا ندارد .»( كلینی ، كافی ، ج 2 ، ص 106)

من مواعظ النبی (ص) :" الحیاءُ حیاءان، حیاءُ عقلٍ و حیاء حُمْقٍ، و حیاء العقل العلم و حیاءُ الحُمقِ الجهل؛ (تحف العقول، ص 45)

از توصیه های حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله است که فرمودند :حیاء و شرم دو قسم است : حیاء عقل(عاقلانه) و حیاء جهل(جاهلانه) ؛حیاء عاقلانه از دانش و علم است و حیاء جاهلانه از نادانی .

حیاءِ عقل آن است كه انسان از روى عقل احساس حیاء كند ، مثل حیاء در هنگام ارتكاب گناه ، و یا حیاء در مقابل كسانى كه احترامشان لازم است و این حیاء ، علم است یعنى رفتارى عالمانه مى‏باشد .

حیاء جهل آن است كه از پرسیدن و یادگرفتن یا از عبادت ‏كردن و امثال آن ، حیاء كند (مثل كسانى كه در بعضى محیط‌ ها، از نماز خواندن، خجالت مى‏كشند) و این حیاء، رفتارى جاهلانه است. (تفسیر مقام معظم رهبری پیرامون این حدیث )

حیای نکوهیده شده

گاهی شرمساری ماهیتی منفی می یابد و آن در صورتی است كه منشأ آن حماقت ، جهالت و ضعف نفس باشد .

این نوع شرم و حیا در اخلاق اسلامی به شدت مورد نكوهش قرار گرفته و فضیلت اخلاقی به شمار نیامده است ، بلكه مانع رشد و تعالی انسان و موجب عقب ماندگی او در زمینه های مختلف می گردد . در روایات از این نوع شرم ، به حیای حماقت و جهل و حیای ضعف یاد شده است.

اسباب حیا

یکی از اسبابی که موجب می شود حیا به وجود آید ، عقل می باشد .

رسول خدا (ص) در پاسخ راهب مسیحی (شمعون بن لاوی بن یهودا) كه از او در باره ماهیت و آثار عقل پرسیده بود ، فرمود: "عقل موجب پیدایش حلم است و از حلم ، علم و از علم ، رشد و از رشد ، عفاف و از عفاف ، خویشتن داری ، و از خویشتن داری ، حیا  و از حیا ، وقار و از وقار، مداومت بر عمل خیر و تنفّر از شرّ و از تنفّر از شر، اطاعت نصیحت گوی  حاصل می گردد." (تحف العقول، ص 19.و 427 ؛ كلینی ، كافی ، ج 1، ص 10 ، ح 2، و ج 2، ص 230)

موانع حیا

در روایات ، اموری به عنوان موانع حیا و یا به عبارت دیگر علل بی حیایی یا كمی حیا معرفی شده اند كه مهم ترین آنها به شرح زیر است:

- از میان برداشتن پرده ها و حریم ها

از امام كاظم (ع) به یاران خود توصیه می فرمود: پرده شرم میان خود و برادرت برمدار، و مقداری از آن باقی گذار؛ زیرا برداشتن آن ، برداشتن حیا است . (كلینی: كافی، ج 2، ص 106)

 -  دست نیاز به سوی مردم دراز كردن

امام صادق (ع) فرمود: « دست نیاز به سوی مردم دراز كردن، عزت را سلب می كند و حیا را می برد .» (همان، ج 2، ص 148)

- زیاد سخن گفتن

امام علی (ع) فرمود:  « هركه پرگفت ، راه خطا بسیار پوید ، و آنكه بسیار خطا كرد شرم او اندك شود ، و آنكه شرم او اندك شود ، پارسایی او كم گردد ، و آنكه پارسایی اش اندك گردد ، دلش بمیرد .» (نهج‌البلاغه، حكمت 349)

 - شراب خواری

به امام رضا (ع) منسوب است كه در شرح علت تحریم خمر فرمود : «خداوند تعالی شراب را حرام فرمود ؛ زیرا شرابْ تباهی می‌آورد ، عقل ها را در شناخت حقایق باطل می كند و شرم و حیا را از چهره فرد می زداید .»(فقه الرّضا، ص 282)

آثار حیا

 - عفت و پاكدامنی

امام علی (ع) می فرماید :« ثمره حیا ، عفت و پاكدامنی است .»(طوسی، امالی، ص 39)

-  پاك شدن گناهان

در این باره امام سجاد (ع) فرمود : " چهار چیز است كه هر كس را باشد اسلامش كامل و گناهش پاك گردد و پروردگار خود را ملاقات می كند، در حالی كه خداوند ـ عزّوجلّ ـ‌ از او خشنود است هر كس به آنچه به نفع مردم بر خویشتن قرار داده برای خدا انجام دهد و زبانش با مردم راست باشد و از هر چه نزد خدا و نزد مردم زشت است، شرم كند و باخانواده خود خوش رفتار باشد.(صدوق، خصال، ج 1، ص 222)

رسول خدا (ص) در شرح پاره ای از آثار شرم و حیا فرمود : " اما آنچه از حیا نشأت می گیرد: نرمش ، مهربانی ، در نظر داشتن خدا در آشكار و نهان ، سلامت ، دوری كردن از بد ، خوشرویی ، گذشت و بخشندگی ، پیروزی و خوشنامی در میان مردم است . اینها فوایدی است كه خردمند از حیا می برد.(تحف العقول، ص 20)

موارد حیا

گفته شد كه حیا ، شرم از انجام اعمال زشت در محضر ناظر محترم است.  بنابراین ؛

اوّلاً ، در متون اخلاق اسلامی خداوند و ناظران و نمایندگان او، حقیقت الهی و انسانی فرد و دیگران ، به عنوان ناظرانی كه باید از آنها شرم و حیا ورزید ، مطرح شده اند.(صدوق ، عیون الاخبار الرضا، ج 2، ص 45، ح 162)

ثانیاً ، قلمرو حیا امور زشت و ناپسند است و شرمساری در انجام نیكی ها هیچ گاه پسندیده نیست.

برخی از موارد و مواقعی كه جای حیا ورزیدن نیست ، بدین قرارند:

1-  حیا ورزیدن از گفتار، كردار و درخواست حق

پیامبر فرمود: «هیچ عملی را از روی ریا و خودنمایی انجام مده و از سر حیا و شرم آن را رها نكن .»(تحف العقول، ص 47)

2-  حیا ورزیدن از تحصیل علم

امام علی (ع)فرمود: « كسی شرم نكند از آموختنِ آنچه نمی داند.» (نهج‌البلاغه، حكمت 82)

3- حیا ورزیدن از تحصیل درآمد حلال

امام صادق(ع)فرمود: « كسی كه از طلب مال حلال حیا نكند ، هزینه هایش سبك شود و خداوند خانواده اش را از نعمت خویش بهره مند گرداند .»(تحف العقول، ص 59)

4-  حیا ورزیدن از خدمت به مهمان

امام علی(ع)فرمود: « سه چیز است كه نباید از آن شرم كرد: از جمله خدمت كردن به مهمان .»(غررالحكم، ح 4666)

5- حیا ورزیدن از احترام گذاشتن به دیگران

امام علی(ع) فرمود: «سه چیز است كه نباید از آنها شرم كرد: از جمله برخاستن از جای خود برای پدر و معلم .» (همان)