میراث مغول تازه مسلمان
ورامین شاید تنها شهر ایران باشد که در زمان حمله مغول ها نه تنها ویران نشد، که بیش از پیش هم رونق گرفت. شهری که به لطف افکار صلح طلبانه حاکم تازه مسلمانش، سلطان محمد خدابنده (الجایتو) آباد شد و در همین دوران کلنگ یکی از مهم ترین آثار تاریخی آن به زمین خورد: مسجد جامع ورامین که مثل تمام مسجد جامع های دنیا، خلاصه معماری اسلامی و نمادی از دوران تمدن کشور بود.
مسجد جامع ورامین را بعد از چند قرن، هنوز هم می توان اوج هنر معماری ایلخانی دانست. مسجد چهار ایوانی و مستطیل شکلی که در محدوده ای 66در 43 متر ساخته شده و در بنای آن آجر و کاشی های ایرانی- اسلامی به چشم می خورد.
سبک معماری این مسجد، ایلخانی است که در حقیقت ادامه سبک سلجوقی بوده است. به این ترتیب، شما در بازدید از مسجد جامع ورامین، یک بنای چهار ایوانی را می بینید که ورودی آن در ضلع شمالی قرار دارد و از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد. ضلع شرقی مسجد اما نقش یک گذرگاه فرعی را ایفا می کند که برای عبور و مرور از آن استفاده می شده است.
کتاب های تاریخی پایان ساخت این مسجد را به سال726 نسبت می دهند. یعنی زمانی که الجایتو دیگر زنده نبود و ابوسعید بهادر به جای او حکومت می کرد. به همین دلیل نام ابوسعید بر کتیبه مسجد ثبت شد و این کتیبه بعدها از بین رفت.
مسجد جامع ورامین که در گذر زمان تخریب شده بود، در سال815 هجری به دستور شاهرخ تیموری مرمت شد اما این مرمت هم نتوانست این مسجد را به دوران پرشکوه ایلخانی اش شبیه کند. مسجد جامع ورامین این روزها هنوز هم زیر داربست های سازمان میراث و فرهنگی است، اما اگر گذارتان به آنجا بیفتد، می توانید کتیبه‌های شاهرخ، کتیبه آیاتِ سوره جمعه، انواع نمونه‌های آجرکاری و کاشی‌کاری، نمازخانه و گنبد آن را ببینید که در ایوان جنوبی قرار دارد.
مادام دیولافوا، باستان شناس فرانسوی كه در دوره ناصر‌الدین شاه قاجار بازدیدی از این مسجد داشته است در سفرنامه خود درباره تخریب این اثر می نویسد: «پس از چهار ساعت راهپیمایی و پایمال كردن محصول مزارع و شنیدن نا‌ملایمات از زارعین بام مخروطی شكل و گنبد مینای مسجدی كه در میان مزارع سر بر‌آورده بود از دور پدیدار شد. این دهكده ورامین است. كمی بعد به آنجا رسیدیم و در میان باغ‌ها كه دیوار‌های گلی داشتند، داخل شدیم. در این باغ‌ها درختان میوه از قبیل گیلاس و زرد‌آلو و گوجه و هلو، جنگل انبوهی تشكیل می‌دادند. پس از كمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم. این بنا در قدیم بسیار عالی و با‌شكوه بوده ولی اكنون ویرانه‌ای بیش نیست. مومنین هم از ترس فرود آمدن طاق برای عبادت به آنجا نمی‌روند و بنابراین سیاحت آن مانعی ندارد و هر كس می‌تواند آزادانه و بدون اشكال به تماشای این خرابه بپردازد.»
گروه گردشگری تبیان- رستم زاد
