نگاهی به کتاب«مجلس حر بن یزید ریاحی» اثر علی معلم دامغانی

روایت شاعرانه از آزادگی در دشت نینوا

در میان وقایع متعددی که تاریخ شیعه تا به امروز پشت سر گذاشته، حادثه کربلا یک نقطه عطف است که مورخان بسیاری درباره آن نوشته و تفسیر و تاویل های مختلفی هم از سوی محققان و پژوهشگران در این باره صورت گرفته است. البته اغلب این مورخان و محققان، پایه و اساس نوشت های خود را بر مستنداتی استوار کرده اند که مورد تایید بزرگان مکتب شیعه بوده و هست. با این حال، در حوزه ادبیات که به نوعی تاریخ عاطفی و احساسی اقوام و ملل مختلف محسوب می شود، برای پرداختن به واقعه کربلا هنوز راه های پیموده نشده بسیاری وجود دارد که حضور شاعران و نویسندگان خلاق در این عرصه می توان این خلاء ها پر کند. در این زمینه، اخیراً کتاب «مجلس حر بن یزید ریاحی» اثر علی معلم دامغانی چاپ و منتشر شده که در جای خود اثر قابل تامل و خلاقانه های است. این کتاب با مقدمه و توضیحات محمدرضا تقی دخت انتشار یافته که همین بخش اول کتاب مخاطب را برای مواجه با اثر منظوم استاد علی معلم دامغانی آماده تر می کند. مقدمه ابتدای کتاب، متن منثور و  روایتی تقریباً کامل در ارتباط با موضوع کتاب است که با عنوان«چه کسی می تواند در برابر خویش بایستد؟!» به چهار بخش جداگانه؛ «زمینه و زمانه ماجرای حر»، «غفلت رنج آور تاریخی در ماجرای حر»، «روایتی دیگر گونه از زندگی حر» و «مقدمه ای بر شناخت واقع بینانه حر» تقسیم شده است. در قسمت اول مقدمه به جایگاه زمانی و مکانی حضور شخصیت حر در واقعه کربلا اشاره شده، بخش دوم هم به غافل ماندن برخی از مورخان و محققان در پرداختن به ابعاد مختلف حضور حر در واقعه کربلا تاکید دارد، بخش سوم تصویر دیگرگونه و تقریباً کاملی از زندگی این شخصیت ارائه می دهد و در بخش چهارم به واقعیت های موجود درباره این شخصیت سرنوشت ساز در واقع عاشورا اشاره شده است.

در مجموع، نویسنده مقدمه کتاب، از غفلت های تاریخی درباره جایگاه واقعی شخصیت حر سخن می گوید که جای خالی آنها در تاریخ همواره احساس می شود. البته منظور نویسنده مقدمه بیشتر زمینه های تحول شخصیت حر است که در مقتل ها و متون تاریخی به آن کمتر اشاره شده است. از این روی، به اعتقاد نویسنده مقدمه کتاب مجلس حر بن یزید ریاحی، اثر منظوم استاد علی معلم دامغانی در این کتاب دقیقاً نقطه ای را نشانه رفته است که در آثار شاعران، نویسندگان و محققان پیشین همواره مورد غفلت واقع شده و کمتر در این باره قلمفرسایی شده است.

روایت استاد معلم دامغانی در اثر منظوم و بلند خود درباره شخصیت حر، با تصاویر ذهنی از این آزاده مرد طول تاریخ شروع می شود:

«-دل ای دل، کار با اهل است...

 بر جا باش

به دریا می روی

-هشدار!-

دریا باش...

بر او ره گرفتی!

ره زدی خورشید را چون شب

-چرا شب؟!  

دست بالا، ابر

-ابری پیلگون- یارب!...»  (ص 21)

همین واگویه ذهنی مقدمه ای می شود برای ورود به دنیای درونی کسی که یکی از نقش آفرینان اصلی واقعه کربلا در روز عاشورا بود. شاعر با این ورودیه هوشمندانه، زمینه های تردید در ذهن شخصیت حر را جست و جو می کند، چرا که به اعتقاد وی، تردید در درون شخیصت حر زمینه قبلی داشته و او به رغم حضور در راس یکی از لشکرهای سپاه تحت امر عبیدالله بن زیاد، دل در گرو حق و حقیقت داشته و با توجه به ادراک خود از وقایع در حال وقوع در پیرامونش، حق و حقیقت را در نزد حسین بن علی (ع) می یابد و با شور و اشتیاق و ایمان کامل به این سوی ملحق می شود.

در بخش دیگری از واگویه های شخصیت حر در این اثر، ایستادگی اولیه او در برابر حسین بن علی (ع)، به نوعی خود بینی تشبیه شده که زمینه های تحول را در او به وجود می آورد:

«من و این مایه خودبینی؟!

- خدایا دور-

بد کردم

چرا وقتی سخن از راه رجعت کرد،

چرا وقتی به جد آهنگ هجرت کرد

رد کردم؟!»  (ص 22)

اشاره شخصیت حر به موقعیت خود در لحظه مواجه با حسین بن علی (ع) هم به زیبایی بیان شده که باز نشانه هایی از غفلت گذشته در آن موج می زند:

«مرا مامور کردستند

پس معذور کردستند

و چشمان دلم را کور کردستند

و محروم از جمال نور کردستند...» (ص 22) 

این روایت منظوم همچنان ادامه می یابد و شاعر از زبان حال شخصیت حر به مرور واقعه ای می پردازد که تا به حال کمتر از این زاویه به آن اشاره و پرداخته شده است.

نویسنده مقدمه کتاب در بخشی از نوشته خود آورده است: روایت تازه علی معلم دامغانی، از ماجرای حر، که من با موافقت ایشان نام مجلس حر بن یزید ریاحی را بر آن نهاده ام بخش کوتاهی است از یک کار مفصل با الهام از زیارت وارث.

این منظومه، که لحنی حماسی- عاشقانه دارد، با فرازهای برجسته اش، می تواند مدخل پرسش های جدی تری باشد در ماجرای این مرد ریاحی که تاریخ عاشورا، جز نقل چند روز از احوال او را در اختیار ما قرار نداده است. این منظومه، پوسته زیبا و منقشی دارد که مانند دیگر سروده های علی معلم  بسی جذب کننده و پی آور است، اما فرازهای بسیار برجسته آن، در عین زیبایی، گاه تا حدی عمیق است که بداعت و نوآوری آن را در داستانی که به تکرار شنیده ایم، چندین برابر می کند. با این همه، اهمیت این منظومه در آن است که در داستان حر بن یزید، کاری تا به این اندازه، در بررسی شرایط، غور در زمانه و تصویر کردن زمانه و ماجرای  حر، با تصریح به گذشته اش، توفیق نیافته است و کلیتی که علی معلم در پی ریزی طرح این روایت در نظر داشته، چیزی شبیه قهرمان سازی ها و قهرمان بازی های معمول راویان نبوده است، راوی این روایت، از درون جویی و تاویل و به هم بافتگی رشته ای از مکنونات تاریخی برای رسیدن به سرانجامی دلخواه پرهیز کرده و از اساس،«واقع بینانه» همه سختی ها، فشارها، شرایط و... را، که شخصیت اصلی ماجرا با آن درگیر بوده، شرح کرده و رنگ شاعرانه داده است.

کتاب مجلس حر بن یزید ریاحی را انتشارات سوره مهر چاپ و منتشر کرده است.

علی الله سلیمی

تهیه و تنظیم: مهسا رضایی- ادبیات تبیان