کارکرد اجتماعی شب یلدا

بخش اجتماعی-هر مناسک ،رسم و آیین اجتماعی دارای کارکرد و یا Function خاص خود است.هر کدام از این مراسم و مناسک که امروزه به صورت رسم ورسوم و سنت به جای مانده است دارای معنای خاص خود بوده است .علاوه بر نهادهای مختلف اجتماعی که دارای کارکرد های خاص خود هستند ،رسوم و سنتهای اجتماعی دارای کارکردهای متفاوتی هستند.بسیاری از رسوم و سنتهایی که از ایران پیش از اسلام برای ما به یادگار مانده است کارکردهای مذهبی و آیینی داشته و در معنای آن درچارچوب  ادیان باستانی قابل تفسیر است. یکی از آیینهای باستانی که از گذشته های دور به جای مانده است آیین شب یلدا است.

جشن یلدا در ماه پارسی «دی» قرار دارد که نام یک ایزد در زمان قبل از زرتشتیان بوده است که بعدها او به نام آفریننده نور معروف شد،همان که در زبان انگلیسی “day”خوانده میشود. یلدا و جشنهای مربوطه که در این شب برگزار می شود،یک سنت باستانی است.یلدا یک جشن آریایی است و پیروان میتراییسم  یا آیین مهرآن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می کرده اند.یلدا روز تولد میترا یا مهر است.این جشن به اندازه زمانی که مردم فصول را تعیین کردند کهن است.البته کلمه یلدا کلمه ای پارسی باستان نیست و از زبانهای آرامی و سریانی که ریشه ای سامی دارد به زبان فارسی راه یافته است.یلدا از ریشه "ولد" و حالت معتل آن "یلد" که در تمام زبانهای سامی از جمله عربی که به معنای تولد و زایش است می آید.

مردم براین باور بودند که شب و روز یا روشنایی و تاریکی در یک جنگ همیشگی به سر می برند.روزهای بلندتر روزهای پیروزی روشنایی بود درحالی که روزهای کوتاه تر نشانه ای از غلبه تاریکی. برای در امان بودن از خطر اهریمن،در این شب همه دور هم جمع می شدند و با برافروختن آتش از خورشید طلب برکت می کردند. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص ، هندوانه، انار و شیرینی و میوه های گوناگون است که همه جنبه نمادی دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.

با این تفسیر متوجه می شویم که آیین یلدا کارکردی مذهبی دارد و به معنابخشی جنبه های معنایی انسانهایی در هزاران سال قبل مرتبط است.این آیین بعدها با دین زرتشتی جایگزین شد و به تدریج جنبه وکارکرد مذهبی آن از میان رفت و پس از اسلام صرفا به یک سنت اجتماعی و مناسک تبدیل شد.

اما با این تفاسیر که این سنت به یک دین باستانی که حتی به قبل از زرتشت مرتبط است، نسبت آن با اعتقادات اسلامی ما از یک سو و زندگی مدرن امروز که چنین باورهایی را ندارد چیست؟

از یک نگاه با توجه به این که دیگر نه بر پایه اعتقادات اسلامی و نه  بر اساس بر اساس فهم مدرن جهان این گونه باور

هستی نادرست است، جایی برای طرح چنین اعتقاداتی وجود ندارد.اما به نظر می رسد در مقابل این نگاه نگاه ژرفتری بر پایه اعتقادات اسلامی وجود دارد که نه تنها  شب یلدا امری مذموم و مکروه نیست بلکه می تواند مبارک  نیز باشد.

بر پایه این نظر ،دیگر کارکرد آیین شب یلدا دیگر مذهبی نبوده و اصولا کسی به خاطر بزرگداشت ایزدبانوی  مهربه پاسداشت و اجرای آیینهای این شب اقدام نمی کند.بلکه این آیین کارکردی خانوادگی یافته و بیشتر عاملی برای همبستگی فرهنگی و انسجام درونی خانواده ها است. یلدا را می‌توان یک جشن یا گردهمایی خانوادگی به‌شمار آورد.

برای مثال به سیر و شیوه برگزاری این آیین دقت کنید. در این شب اقوام نزدیک یا به‌اصطلاح درجه یک در خانه بزرگ خانواده گرد هم می‌آیند. البته نوع شب یلدای قدیم با امروز آن، کمی متفاوت است. تا یکی دو دهه پیش در سرمای آغازین زمستان، اعضای خانواده دور کرسی می‌نشستند و تا نیمه شب میوه و آجیل می‌خوردند و به فال حافظ گوش می‌کردند. اما برای نسل جوان امروز، کرسی گذاشتن و دور کرسی نشستن نیاز به توضیح مفصل دارد.

ابزارهای گرمازای جدید باعث شده کرسی و فرهنگ آن به دست فراموشی سپرده شود. زمانی که این وسیله گرمایشی مرسوم بود اعضای خانواده از کوچک و بزرگ، دور کرسی می‌نشستند و با خوردن انواع و اقسام خوراکی‌هایی که روی کرسی چیده شده بود و خواندن فالنامه حافظ، آیین شب یلدا را به‌جا می‌آوردند.» گرفتن فال حافظ یکی دیگر از رسم‌های شب یلداست.

این توضیحات نشان می دهد که جشن و آیین یلدا از آیینهایی است که در سده های اخیر با تغییر کارکرد اجتماعی مطلقا شکل مثبت خانوادگی یافته و به اصطلاح  اسلامی امکان صله رحم را فراهم ساخته است. به نظر می رسد برای حفظ این کارکرد باید به دو امر توجه داشت.این کارکرد جدید اگر به همراه یادآوری سنتها و مواریث فرهنگی و ادبی کشور ما باشد مانند حافظ خوانی و یا شاهنامه خوانی باشد برای انتقال ارزشها به نسل های بعدی بسیار موثر است.مساله دوم عدم مسابقه در تشریفات زائد و سنگین کردن هزینه خانوارها برای برگزاری آن است که مقوله اسراف و چشم و هم چشمی با هدف اصلی کارکردی آن در تضاد است.

هنگامه سهرابی

گروه جامعه و ارتباطات