گپی با ملکه ی حلقه ها

ماموریت کاسینی/ هویگنس ماموریتی اکتشافی برای بررسی سیاره ی زحل و منظومه ی اقماری اطراف آن بود. این پروژه حاصل یکی از چشم گیرترین همکاری های جهانی بود که میان آمریکا و اروپا شکل گرفت. در حالی که آمریکا و ناسا مسئولیت ساخت و برنامه ریزی مدارگرد کاسینی را بر عهده داشتند، کاوشگر روبوتیک هویگنس را اروپایی ها ساختند. این دو کاوشگر سفر خود را در سال 1376/1997 آغاز کردند و در سال 1383/2004 به مقصد خود، یعنی مدار زحل، رسیدند. مدتی بعد ماموریت هویگنس آغاز شد و از عرشه ی کاسینی به مقصد تیتان، تنها قمر بزرگ منظومه ی شمسی که پوشیده از جوّی غلیظ و محیطی مرطوب از متان است، رهسپار شد.

ماموریت هویگنس بسیار کوتاه بود اما اطلاعات فوق العاده ارزشمندی به زمین ارسال کرد. از سوی دیگر کاسینی همچنان به ماموریت خود ادامه می دهد و از رازهای جهان زحل و اقمار آن پرده بر می دارد. دو مورد از شگفت انگیزترین پژوهش های کاسینی مربوط به یافته هایی است که از دو قمر تیتان و انسلادوس به دست آورده است.

کارولین پورکو، رهبر گروه تصویربرداری فضاپیمای کاسینی و یکی از برجسته ترین مروجان علم، در طی مصاحبه ای با ماهنامه نجوم از دنیای شگفت انگیز سیاره زحل، ارباب حلقه های منظومه ی شمسی می گوید. آنچه در ادامه خواهید خواند گوشه ای از صحبت های این محقق برجسته است:

از ویجرها تا کاسینی راهی طولانی در اکتشافات فضایی طی شده است و شما در تمام این مدت در قلب این ماموریت های تاریخ ساز قرار داشته اید. با چنین تجربه ای و چنین مشارکت طولانی در ماموریت های فضایی فکر می کنید اهمیت این کاوش های شگفت انگیز برای نوع بشر چه بوده است؟

این ماموریت ها نخستین گام های ضروری بودند که انسان برای سفر به سوی بخش خارجی منظومه ی شمسی باید آن ها را طی می کرد. شاید مدت زمان بسیاری طول بکشد، اما من فکر می کنم سرانجام انسان به چنین سفری دست خواهد زد. شاید سفر به زحل و اقمار آن زمانی واقعیت به خود بگیرد و به گردشی دور و دراز تبدیل شود به همین سبب ویجر و کاسینی تازه آغاز داستان به شمار می روند.

شما رهبری گروه تصویربرداری فضاپیمای کاسینی را بر عهده دارید. تصاویری که گروه شما آن ها را تهیه کرده اند چشمان مردم را خیره می کند و در بردارنده ی اطلاعات فوق العاده ارزشمند علمی اند. فرآیند انتخاب اهداف بر عهده ی چه کسی است و شما و گروه تان چه نقشی در این زمینه بر عهده دارید؟

ما مسئولیت تصمیم گیری در باره ی اهدافی را داریم که در اطراف زحل و اقمار و حلقه های آن از نظر علمی برای مطالعه و بررسی بیشترین اهمیت را دارند. بعد از این مرحله فرآیند و مراحل تصویربرداری را آغاز می کنیم. ما همچنین تحلیل تصاویری که گرفته ایم و انتشار نتایج علمی حاصل از آن را نیز بر عهده داریم. یکی از اهداف شخصی و مهمی که خود من دنبال می کنم این است که این تصاویر را تا حد امکان در ترکیبی هنری و علمی عرضه کنم که زیبایی و اطلاعات علمی را همراه هم به مخاطب منتقل کند. در حقیقت وب سایت CICLOPS حاصل این تلاش است.

شما عضو گروه تحلیل داده های ویجر بوده اید و اکنون هم رهبری گروه تصویربرداری کاسینی را بر عهده دارید. در این مدت چه چیزهایی تغییر کرده است به ویژه در رابطه با فناوری تصویربرداری فضایی؟

بسیاری از موارد دستخوش تغییر شده اند. یکی از مهم ترین نکات این است که پردازنده هایی که در قلب دو دوربین تصوبربرداری کاسینی قرار دارند به طور چشم گیری نسبت به آن هایی که در دوربین های ویجر استفاده می شد، پیشرفته تر و کارآمدترند و به همین علت تصاویر که کاسینی تهیه می کند به مراتب واضح تر و شفاف تر است و امکان استخراج نکات علمی بیشتری نسبت به تصاویر ویجر از آن ها وجود دارد. نکته ی مهم دیگر درباره ی کارآمدی بیشتر خود فضاپیمای کاسینی نسبت به ویجر است. زمانی که هدفی را برای عکاسی مشخص کردیم می توانیم به فضاپیما کاسینی اعلام کنیم که می خواهیم از فلان نقطه ی مشخص روی فلان قمر تصویربرداری کنیم و خود فضاپیما به طور خودکار مسیرش را برای رسیدن به آن نقطه و دنبال کردن هدف مشخص می کند در حالی که در مورد ویجر همه ی کارها باید روی زمین انجام می شد. ما باید همه ی محاسبات را خودمان این جا انجام می دادیم و در نهایت فرمان را برای فضاپیما می فرستادیم که فرآیندی به شدت خسته کننده بود. در حالی که همان کارها با کاسینی خیلی راحت تر پیش می رود.

خیلی از عکاس ها ارتباطی عاطفی با عکس های خود برقرار می کنند. شما با ابزاری عکاسی می کنید که نه تنها چند میلیون دلار قیمت دارد که کاملاً دور از دسترس است و کاملا از راه دور کنترل می شود. آیا با وجود این تفاوت ابزار- دوربینی که در دست می گیرید و فضاپیمایی بزرگ که در میلیون ها کیلومتر دورتر از زمین به پرسه زنی مشغول است- شما هم چنین احساسی، نسبت به تصاویری که می گیرید، دارید؟

تصاویری که ما تهیه می کنیم مانند بچه های من هستند! از زمان شروع پروژه تا زمانی که فضاپیما به مدار زحل برسد و عکاسی را شروع کند 14 سال زمان سپری شد. در واقع ما سرمایه گذاری چندین ساله را انجام دادیم تا آماده ی نتیجه گیری شویم. این موضوع شبیه والدینی است که سال ها سرمایه گذاری می کنند و چشم به راه فارغ التحصیلی فرزندشان می نشینند. بنابراین، پاسخ پرسش شما مثبت است من رابطه ی احساسی بسیار قوی ای با عکس ها دارم و همچنین با مفاهیمی که آن ها ارایه می کنند: نخستین کاوش دقیق سیاره ی زحل. این عکس ها در عین حال میراثی اند که ما پشت سر خود به جای می گذاریم، میراثی که در کاوش های آینده ی زحل، چه موارد روبوتیک و چه احتمالاً کاوش های انسانی، از آن ها استفاده خواهد شد.

400 سال است که با کمک تلسکوپهایمان به زحل و حلقه های آن چشم دوخته ایم تا سرانجام کاسینی به ملاقات ارباب حلقه های منظومه ی شمسی رفت. کاسینی چه چیزهای جدیدی بر دانسته های 400 ساله ی ما افزوده است؟

خیلی چیزهاست که می توان به آن ها اشاره کرد. امروزه به لطف کاسینی ما چیزهای بسیار بیشتری درباره ی زحل می دانیم: مثلاً شواهدی از قمرواره هایی کوچک در میان حلقه ها دیده ایم. دیده ایم که حلقه ها در بسیاری از نواحی کاملاً تخت نیستند و بیشتر ساختارهای سه بعدی دارند. دریاهایی از هیدروکربن های مایع را روی سطح تیتان دیده ایم و منطقه ای را در جنوب انسلادوس پیدا کرده ایم که بالقوه توانایی حفظ حیات را دارد (امکان وجود آب مایع، دمای مناسب و مواد آلی)، و بسیاری چیزهای دیگر را برای نخستین بار دیده ایم. با کاوش سیاره ی زحل، دامنه ی همسایه های کیهانی خود را توسعه دادیم. می خواستیم نفوذ خود را در دوردست های منظومه ی شمسی توسعه دهیم و این کار را انجام دادیم، بله ما این کار را انجام دادیم! و این بهانه ی خوبی برای جشن گرفتن این همه موفقیت به شمار می رود.

از زحل به زمین برگردیم. شما یکی از فعال ترین چهره های علمی در زمینه ی ترویج علم هستید. فکر می کنید چه اهمیتی دارد که این تصاویر و داده ها را وارد زندگی روزمره ی مردم کنیم؟

برای ما اهمیتی حیاتی دارد که نتیجه ی کارهایمان در اطراف زحل را به اطلاع مردم برسانیم. این نتایج برای این است که همه ی مردم در آن سهیم شوند و از آن لذت ببرند نه این که به طور انحصاری برای مهندسان و دانشمندانی باشد که راه رسیدن به چنین دستاوردهایی را ممکن ساخته اند. کاری که ما انجام داده ایم این بوده است که اطلاعات بسیاری از یک منظومه ی سیاره ای دیگر گردآوری کرده ایم که با کمک آن ها می توانیم چیزهای بسیاری درباره ی خودمان بیاموزیم و همه ی بشریت نیازمند این است که بداند چرا این قدر مهم است، بودن ما در این جا چه معنی دارد و این یافته ها ممکن است چه معنایی برای آینده ی بشریت داشته باشد. این ها موضوعاتی مورد توجه جهان اند و نه موضوعاتی انحصاری و منطقه ای، به همین علت احساس می کنم وظیفه ی من و حتی اولویت اصلی من این است که به مردمانی بپیوندم که سعی می کنند این یافته های هیجان انگیز را به میان مردم ببرند.

شما اخیراً به پاس فعالیت هایتان در گروه عکاسی ماموریت کاسینی جایزه ی معتبر عکاسی علمی لنارت نیلسون را به همراه بابک امین تفرشی، مدیر پروژه ی جهان در شب (TWAN)، به دست آوردید. می خواهم نظرتان را درباره ی پروژه ی جهان در شب و کارهای بابک بدانم؟

من فکر می کنم بابک یک قهرمان است. کاری که او انجام می دهد، یعنی یادآوری زیبایی و شکوه آسمان شب برای مردم عادی، بسیار مهم است. هر روزه مردم بیشتر و بیشتری در شهرهای زندگی می کنند و ارتباط خود با جایگاه واقعی خودشان را از دست می دهند و بابک این موضوع و این جایگاه را به آنها یاد آوری می کند.

اجازه بدهید صحبت مان را با کاسینی به پایان ببریم. آیا فکر می کنید بتوانید از میان این همه تصویری که توسط کاسینی گرفته اید عکسی را به عنوان محبوب ترین عکس خود انتخاب کنید.

خیلی کار سختی است. بسیاری از این عکس ها فوق العاده زیبا هستند برای من و انتخاب از میان آن ها بسیار دشوار است و واقعاً نمی توانم این کار را انجام دهم. اما می توانم در عوض، به شما بگویم که محبوب ترین عکس کاسینی از دید مردم کدام بوده است. مردمی ترین عکس کاسینی همان عکسی بود که از زحل تهیه شد، هنگامی که کاسینی در سایه های زحل قرار داشت و به نوعی کسوف خورشید در مقابل زحل را می دید و در آن زمین چون نقطه ی آبی کوچکی دیده می شد که در آغوش حلقه های زحل آرام گرفته است. شاید این همان عکسی باشد که بعدها کاسینی را با آن به یاد بیاورند.

پوریا ناظمی

ماهنامه نجوم شماره 201

تنظیم برای تبیان: م.ح.اربابی فر