معبود واقعی ما چه کسی است ؟!

در زندگی گاهی اوقات پیش آمده که می بینیم ، در مقام عمل اله و خدای خود را کسی دیگر قرار داده و پیرو و دنباله روی وی هستیم .

«أفرأیت من اتخذ الهه هواه و اضله اللّه علی علم و ختم علی سمعه و قلبه و جعل علی بصره غشاوة، فمن یهدیه من بعد اللّه، أفلا تذکرون ؛ ای رسول خدا آیا نمی بینی آن را که هوای نفس خویش را خدای خود قرار داده و خدا او را با علم (پس از اتمام حجت) گمراه می سازد و برگوش و دلش مهر می زند و بر دیده اش پرده ای می افکند، پس چه کسی بعد از خدا او را هدایت خواهد کرد آیا پند نمی گیرید؟ » ¹

از اینکه در این آیه کریمه واژه «الهه» را مقدّم بر «هواه» ذکر کرده است معلوم می شود که بعضی اوقات افراد کاملاً می دانند که خدا و پروردگاری دارند و باید او را بپرستند و از او اطاعت نمایند ولی از آن جهت که گرفتار هوای نفس است ، به جای "اللّه" از نفس خود که مالامال از فساد و شهوات است اطاعت می کنند، بلکه هوای نفس را به جای خدا قرار می دهند .

حال باید دید چگونه ممکن است کسی هوای خود را عبادت کند ، با آنکه عبادت تنها و تنها شایسته مقام ربوبی است؟

آری ! همین طور است ، عبادت فقط از آن خدا است . عبادت چیزی جز اطاعت نیست ، پس هر کس دیگری را ـ چه از جنس انسان باشد و چه از جنس جماد باشد و یا حتی ملائکه باشد ـ اطاعت کند ، او را در حقیقت عبادت کرده است و آن شی ء را معبود خویش قرار داده است .

خداوند می فرماید :

«الم اعهد الیکم یا بنی آدم ألاّ تعبدوا الشیطان انه لکم عدوٌ مبین و أن اعبدونی هذا صراط مستقیم ؛ آیا با شما فرزندان آدم پیمان نبستم که عبادت شیطان نکنید چرا که او برای شما دشمنی است آشکار، بلکه مرا عبادت کنید که عبادت من، صراط مستقیم و راه درست و صحیح است.» ²

دقت فرمائید خداوند هشدار می دهد که من با شما آدمیان از« روز الست » پیمان بستم که از شیطان دوری کنید و او را نپرستید و از او اطاعت نکنید. عبادت به معنای اطاعت است ، پس اگر کسی شیطان را یا هوای نفس را اطاعت کند آن را «اله» خود قرار داده ، ودر واقع او را می پرستد .

این آیه ی شریفه ناظر به عهد و پیمان فطری و عقلی و شرعی است یعنی : پیمان گریز از شیطان و فرار به سوی خدای رحمان در فطرت و سرشت انسان نهاده شده است و انسان فطرتاً از فساد و منبع فساد و تباهی متنفّر است و به کمال و منبع خوبی عشق می ورزد . شیطان نیز منبع فساد و خدای رحمان ، منبع کمال و خوبی هاست .

خداوند به ما یادآوری می کند که : « ای فرزندان آدم ! به هوش باشید که شیطان فریبتان ندهد ، همان گونه که والدین شما را از بهشت بیرون کرد... او و پیروانش شما را می بینند و شما آنها را نمی بینید .»³

این موجود خبیث و خائن با آنکه برای والدین ما قسم خورده بود که من خیرخواه شما هستم ،⁴ در عین حال به آنها خیانت کرد. حال با ما که قسم خورده اغوایمان می کند ، چه خواهد کرد؟! ⁵

مقصود از عبادت در آیه ی « لا تعبدوا الشیطانَ » به معنای پرستش نیست ، زیرا کسی شیطان را نمی پرستد ، بلکه به معنای « اطاعت » است

گناهکار، در مسیر طغیان و عصیان ، از وسوسه های شیطان اطاعت می کند ؛ همچنان که از نفس امّاره و هوای نفس خویش اطاعت می کند .

خداوند هشدار می دهد که هوا را خدای خود قرار ندهید، ومی توان گفت که هوا امری کلی و جامع است که شامل هر چیزی می شود که " صبغة اللّه " نداشته باشد و از روی اندیشه و هوای انسانی تراوش کرده باشد .

پس قطعاً مقصود از (علی علم) این است که این چنین کسانی که هواپرست هستند ، عالمانه و با شعور از آن اطاعت می کنند و هوای خود را مقدّم بر خدا می دانند و این گمراهی بزرگی است که انسان بداند و خلاف کند .

البته شاید برای برخی از مردم شگفت انگیز و باور کردنی نباشد که انسانی با علم به وجود خدا و ضرورت تبعیت و پیروی و اطاعت از او، هوای نفس خود را مورد اطاعت و پرستش قرار دهد ولی هرگز عجیب نیست. انسان های زیادی ـ چه بسا در لباس دین هم باشند ـ در همین دنیای معاصر دیده می شوند که با علم و درایت و شعور و ایمان و عواقب امور و باورکردن مبدأ و معاد، تمام ارزشهای الهی را زیر پا می گذارند و با کمال جرأت در برابر آن ارزشها مقاومت می کنند و نه تنها خود را گرفتار غضب و خشم خدا نموده ، بلکه مردم را به فساد و انحراف می کشانند . مگر ابوجهل نبود که می گفت: " « و اللّه انی لأعلم انه صادق » به خدا قسم می دانم که محمد (ص) راست می گوید ولی به خاطر هوای نفس با وی مخالفت می کرد و چه بسیارند ابوجهلان دانشمند که همه چیز را به خاطر هوا زیر پا می گذارند ! "⁶

چنین فاسدان هواپرستی که شاید به خاطر مقام یا جاه و یا مال و یا رسیدن به بعضی از لذائذ دنیوی ، عالمانه هوای نفس و شهوات خود را خدای خویش قرار می دهند و ازهوای نفس به جای پروردگارشان اطاعت و عبادت می کنند ، قطعاً مورد خشم و نفرت ذات مقدس حق قرار می گیرند و خداوند مُهرِ قهر خود را بر زبان و دیدگانشان می زند و پرده ای از ظلمت بر قلوبشان می افکند که در این راه پلید انحرافی غوطه ورشوند و در منجلاب فساد و تباهی غرق گردند و هرگز به سوی دین قیّم فطرت باز نگردند ، چه اینکه دیگر قابلیت بازگشت ندارند.

"فمن یهدیه من بعد اللّه " ، آنهایی که از خدا روی برگرداندند و به خاطر هر چیز غیر اخلاقی پیروی از هوای نفس کردند ، پس از خدا چه کسی آنها را هدایت خواهد کرد ؟!

"و من یضلل اللّه فماله من هاد ؛ و هر که خدا او را گمراه کند ، پس دیگر هرگز هدایت کننده ای نخواهد داشت ."⁷

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود :

" احذروا أهواءکم کما تحذرون أعداءکم ؛ ای مردم از هوای نفس خود آن چنان بترسید که از دشمنانتان می ترسید ."⁸

" فلیس شی ء أعدی للرجال من اتباع اهوائهم و حصائد ألسنتهم ؛ هیچ چیزی برای انسان دشمن تر از پیروی کردن از هوای نفس و آنچه بر زبان جاری می شود نیست ."⁹

عهد و پیمان از سوی خدا به چه طرقی از انسان گرفته شد؟

« أعهد » ؛ از ماده عهد به معناى وصیت (و سفارش) است .¹⁰

« عبادت » در عبارت « لا تَعْبُدُوا » به معنای اطاعت است و مراد از عبادت شیطان ، اطاعت وسوسه‏های شیطانی است.¹¹

در آیات مختلفی عبادت به معنای اطاعت بکار رفته است ؛

" أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ ؛ فرعون و اطرافیانش (بعد از مبعوث شدن موسى و هارون) گفتند: آیا ما به دو انسانى كه همانند ما هستند ایمان بیاوریم در حالى كه قوم آنها ما را اطاعت می کنند؟ ¹²

در مورد اینکه این عهد در کجا و چگونه بوده است ، متفاوت می باشد .

عده ای نظرشان بر این است که این عهد با بیان انبیاء الهی به بشر ابلاغ شده است ، مانند این پیام كه فرمود:" یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّكُمُ الشَّیْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَیْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ ؛ اى فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد، آن گونه كه پدر و مادر شما را از بهشت بیرون كرد ." ¹³

و نیز فرمود:"  وَ لا یَصُدَّنَّكُمُ الشَّیْطانُ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِین ؛

و شیطان شما را (از راه خدا) باز ندارد، كه او دشمن آشكار شماست ." ¹⁴

و عده ای بیان می کنند که ؛ مراد از این عهد ، عهدى است كه خداوند در عالم ذرّ از انسانها گرفته است . و به آیه  " أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى‏ "  استشهاد کرده اند. ¹⁵

لازمه بندگی خدا یا شیطان ، پیمودن یک مسیر تدریجی است ؛ این چنین نیست که به صرف یک رفتار نیک ، کسی را بنده خدا بدانیم و دیگری را به جرم یک گناه ، بنده شیطان خطاب کنیم .

قرآن کریم سیر تدریجی بندگی خدای تعالی را جهاد نامیده و می فرماید :

" وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنینَ ؛ و آنان كه در (راه) ما (به جان و مال) جهد و كوشش كردند محققا آنها را به راه‏هاى (معرفت و لطف) خویش هدایت مى‏ كنیم ، و همیشه خدا یار نكوكاران است. " ¹⁶

و در مقابل سیر تدریجی بندگی شیطان را قدم برداشتن در مسیر گامهای شیطانی معرفی می کند ؛

" یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ وَ مَنْ یَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّیْطانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى‏ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ یُزَكِّی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ ؛ اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! از گامهاى شیطان پیروى نكنید! هر كس پیرو شیطان شود (گمراهش مى‏سازد ، زیرا) او به فحشا و منكر فرمان مى‏دهد! و اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود، هرگز احدى از شما پاك نمى‏شد ولى خداوند هر كه را بخواهد تزكیه مى‏كند، و خدا شنوا و داناست ! ¹⁷

بله ، بسیاری از رفتارها و اعمال ما از دو حال خارج نیست: یا در حال انجام فرمان الهی هستیم و یا گوش به فرمان شیطان و اطاعت از وسوسه های او ، و مشخص است که لازمه اطاعت از شیطان ، مخالفت با فرمان و طاعت الهی است ، چرا که کار شیطان فریب انسان از جاده بندگی خداست .

" قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنی‏ لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ ؛

شیطان گفت : خدایا ، چنان كه مرا به گمراهى و هلاكت كشاندى من نیز در زمین (هر باطلى را) در نظر فرزندان آدم جلوه مى ‏دهم (تا از یاد تو غافل شوند) و همه آنها را به گمراهى و هلاكت خواهم كشاند ، به جز بندگان پاك و برگزیده تو را ."¹⁸

یادمان باشد که اگر خواستار این هستیم که خداوند به وعده هایش با بندگان عمل کند ، مستلزم آن است که  در ابتدا ما درعهدمان با خداوند پایدار و عامل باشیم .¹⁹

1- جاثیه / 23

2- یس / 60

3- اعراف / 27

4- همان / 21

5- ص / 82

6- تفسیر نمونه / ج 7

7- رعد / 33

8- بحار الانوار / ج 5

9-همان / ج 8

10- ترجمه ی المیزان / ج 17

11- همان / ج‏17 / ص 151

12- مؤمنون / 47

13- اعراف / 27

14- زخرف / 62

15- اعراف / 172

16- عنکبوت / 69

17- نور / 21

18- حجر / 39 – 40

19- بقره / 40

منابع :

- تفسیر نمونه / 18

- ترجمه ی المیزان / ج 17

- تفسیر فخر رازی / ج 25 / ص 96