چرا مصدق سقوط کرد؟

در سالهای 1953 وقتی کارمندان سازمان جاسوسی آمریکا در همکاری با سرویس اطلاعاتی انگلیس سیس (sis) نخست وزیر محمد مصدق را از کار برکنار کردند و محمد رضا پهلوی را به قدرت رساندند؛ نمی‌دانستند که کارمندان سازمان جاسوسی آمریکا منابع و مدارکی را نزد خود نگه می‌دارند که در نهایت در سال 2000 میلادی و از میان مطالعات سال 1954 دونالد ویلبر به بیرون درز می‌کند.

اما کتاب‌نیوز نوشت: «داریوش بایندور»، دیپلمات سابق در زمان حیات امام خمینی(ره) در کتابش ادعا کرده است که این داستان تا حدودی اشتباه برداشت شده است. به طوری که خود کارمندان سیا در این کار دخالت نکرده‌اند بلکه مدارکی وجود دارد که نشان می‌دهد نظامیان مخالف مصدق مثل ارتشبد زاهدی عامل اصلی براندازی دولت مصدق بوده‌اند و سازمانهای جاسوسی سیا و انگلیس در پشت پرده نقش واسطه را ایفاء کرده‌اند.

با خواندن کتاب بایندور با عنوان «ایران و سیا: بازبینی سقوط مصدق» و در کنار آن تاریخچه سازمان سیا و همچنین خاطرات «روزولت» به این مسئله پی می‌بریم که در سرنگونی مصدق شاه 34 ساله تقریباً هیچ کاره بوده است.

در حقیقت ائتلافی از گروه‌های نظامی در ایران با سرویس‌های جاسوسی آمریکا و انگلیس تشکیل شده بود که نامش را ت.پ.آژاکس(TPAJAX) گذاشته بودند و کارشان از بین بردن نیروهای وفادار به مصدق بود که در همان شروع عملیات بعضی از کارمندان وابسته به سازمانهای جاسوسی را لو داده بودند.

شاه 34 ساله که در آن زمان گفته می‌شد از ناراحتی اعصاب و تشنج روان رنج می‌برد چندان در رسیدن به قدرت میلی از خود نشان نمی‌داد. ولی خواهرانش به شدت او را برای این کار تشویق و ترغیب کردند که یکی از اولین کارهای آنها سفر به بغداد و بعد از آن به لندن بود که ظاهراً در آنجا نقشه اصلی سقوط مصدق کشیده شده بود.

در آن زمان سازمان جاسوسی آمریکا از روزولت که در آن زمان در ایران به سر می برد از ترس شکست احتمالی ماموریت و نقشه کودتا خواست ایران را ترک کند ولی وی نپذیرفت و از پیشرفت کارها خبر داد و حتی از گزارش دهی به ماموران سیا خودداری کرد تا نقشه شخصی‌اش برای هدایت فضل الله زاهدی در پیشبرد کودتا موفق شود؛ چرا که احساس می‌کرد بعضی از کارمندان و ماموران سازمان سیا از این کار منصرف شده‌اند.

بایندور می‌نویسد هواداران شاه در میان نیروهای نظامی پیش از عملیات نیروهای جاسوسی آمریکایی خواستار برکناری مصدق بودند و ماه‌ها قبل از عملیات درصدد کاری علیه مصدق بودند. به طوری که وی با استناد به مدارکی که در آرشیوهای وزارت خارجه انگلیس موجود است و تاریخ آنها به چند هفته بعد از کودتا می‌رسد، این مطلب را نیز می‌گوید که تا قبل از عملیات سیس و سیا هیچ نظامی جرات کودتا نداشته است.

نویسنده در صفحات بعدی به نقل از منتقدان چپ گرای آمریکایی به بررسی علل کودتا می‌پردازد که به عقیده آنها مهمترین دلیل و انگیزه کودتا برای دولت انگلیس حمایت از شرکت نفتی انگلیسی بریتیش پترولیوم بود و در این میان شاه و هیچ فرد دیگری اهمیتی نداشته است.

وقتی مذاکرات با مصدق برای حفظ منافع انگلیس در شرکت های نفتی به جایی نمی‌رسد؛ سیس با کمک سازمان جاسوسی آمریکا دست به کار می‌شوند؛ ولی در این میان نقشه آمریکایی‌ها چیزی مهمتر از نفت بود که همان شکست رقیب دیرینه خود یعنی روس‌ها بود که حامی اصلی حزب توده و یکی از دشمنان مصدق محسوب می‌شد.

«وینستون چرچیل» نخست وزیر انگلیس و آیزنهاور، رئیس جمهور آمریکا بودجه هنگفت 284 میلیون دلاری را برای راه اندازی آژاکس تصویب می‌کنند و با استفاده از توده‌ای‌ها عملیات ضد مصدق شروع می‌شود. در نهایت «مادلین آلبرایت» وزیر خارجه دولت کلینتون در سال 1980 به شرکت این کشور در عملیات آژاکس اعتراف کرد که سازمان جاسوسی کشورش در براندازی مصدق نقش اصلی را داشته است.

در این میان «ریچارد هلمز» رئیس سابق سازمان مرکزی اطلاعات آمریکا با نظر وزیر امور خارجه موافق نیست. به طوری که در خاطراتش از نقش آژاکس در موفقیت کشورش در جنگ سرد علیه شوروی یاد می کند که در آن سالها همچنان به کار خود ادامه می‌داد.

تهیه و تنظیم: گروه کتاب تبیان - محمد بیگدلی