تبیان، دستیار زندگی
رمان از فردیت آدم ها صحبت می كند و زمانی كه وارد فردیت آدم ها می شویم و می خواهیم درباره احساسات، نیازها، آرزوها، شكست ها و پیروزی هایشان صحبت كنیم. موقعی كه كشور درگیر جنگ بود در آن شرایط به طور طبیعی داستان هایی نوشته می شد كه شعاری بود؛
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

كنكاش در ادبیات جنگ

گذری بر كتاب «محمد حنیف»

رمان از فردیت آدم ها صحبت می كند و زمانی كه وارد فردیت آدم ها می شویم و می خواهیم درباره احساسات، نیازها، آرزوها، شكست ها و پیروزی هایشان صحبت كنیم. موقعی كه كشور درگیر جنگ بود در آن شرایط به طور طبیعی داستان هایی نوشته می شد كه شعاری بود؛ بیشتر هیجان زده و سطحی بود و عمق و ژرفا در آثار داستانی آن روزها كمتر یافت می شد. گرچه خود آن داستان ها به لحاظ تحقیقات روانشناختی، جامعه شناسی، هستی شناختی و حتی به لحاظ ادبی ارزش زیادی دارند. اولین كارها اتفاقاً خاص اند، چون شرایط برای واسطه نقل كرده اند. احساسات در آن روزها بكر و تازه بوده، گرچه ممكن است آثار ضعیفی باشند ولی قابل بررسی و توجه هستند. به تدریج كه از جنگ فاصله می گیریم به یك ژرفا و عمق در ساختار ادبیات جنگ نزدیك می شویم.

به نظر می آید آثار خیلی بهتری در سال های اخیر نوشته شده كه البته اشكالات خاص خودش را دارد، آسیب شناسی مربوط به خودش را دارد ولی می شود امیدوار بود كه اگر ما چشم هامان را باز كنیم و نسبت به ادبیات جنگ و نویسنده هایمان اعتماد كنیم، اجازه بدهیم ادبیات خلق كنند و رمان بنویسند و نه این كه بیایند قطعنامه بدهند آن وقت كاری كرده ایم كارستان. توقعمان از رمان جنگ این است كه نویسنده ها بیانیه بدهند، قطعنامه بدهند و شعارهایی را بیایند اثبات كنند؛ این واقعاً ادبیات نیست.

كتاب «كندوكاوی پیرامون ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس» نوشته دكتر محمد حنیف و محسن حنیف در راستای آسیب شناسی ادبیات پایداری، كتابی است كه جنبه های مختلف جنگ را مورد نقد و پژوهش قرارداده است.

به طور كلی نقد ادبیات جنگ تابع نقد كل ادبیات داستانی است. بدیهی است كه نقد سازنده و واقعی در جامعه ادبی ایران پررونق نیست و ناشران به جای نقد بیشتر از معرفی كتاب استفاده می كنند. گاه جریان سازی های نقد نیز در راستای سیاست ایجاد موج گرایش كاذب به یك اثر پا می گیرد و پاره ای اوقات نیز نقدهای غیركارشناسی و كوبنده به رونق بازار چنین آثاری دامن می زند.

اختلافات دو كشور

محمد حنیف در سرفصلی با عنوان «بیان مسئله و اهمیت موضوع» می آورد: ذیل كتاب «زمینه های تاریخی اختلاف ایران و عراق»، تاریخ 1980 ـ 1514 درج شده است. بدین معنا كه آغاز درگیر ی های رسمی دولت های دو منطقه روز 23 اوت 1514 (دوم رجب 920 هـ .ق) است. به عبارتی، درگیری بزرگ بین دولت صفوی و عثمانی در زمان شاه اسماعیل و سلطان سلیم با جنگ چالدران آغاز شد و از این رو سر فصل روابط تاریخی و حقوقی دولت های دو منطقه را جنگ چالدران محسوب می كنند. این در حالی است كه پیش از آن نیز مسائل مختلفی باعث تشدید درگیری بین ساكنان دو ناحیه می شد، سلطان سلیم پیش از حمله به ایران، چهل هزار شیعه را در آناتولی قتل عام كرده و با كوچ دادن شیعیان از آن منطقه، ساختار شیعی جمعیتی آنجا را تغییر داده بود و شش سال پیش از آن یعنی در اكتبر 1508 / 20 جمادی الثانی 914 هـ . ق شاه اسماعیل با تصرف بغداد و تخریب برخی از اماكن مقدسه سنی ها تعدادی از علمای سنی را به قتل رسانده بود. پیش از آن سلجوقیان با براندازی آل بویه چنان كرده بودند. چند قرن پیش تر، ایرانیان با شركت در سپاه مختار ثقفی، شمشیر علیه قاتلان امام حسین (ع) كشیده بودند و پیش تر بین النهرین كه در آن زمان قلب ایرانشهر نامیده می شد، به حمله ای تسخیر شده بود و لشكر كشی ها و مهاجرت ها، جغرافیای زیستی آن ناحیه را تغییر داده بود و... از این روست كه شاید نتوان تاریخ دقیقی را برای آغاز درگیری های ساكنان دو منطقه تعیین كرد اما چون دولت عثمانی از بیست و نهم مه 1453 با منقرض نمودن امپراتوری روم شرقی (دولت بیزانس) به همت سلطان محمد دوم (محمد فاتح) تشكیل شد و تا سال 1914 م استمرار یافت و پس از تجزیه دولت عثمانی نیز عراق تحت قیمومت انگلستان، بالاخره استقلال یافت و ایران روابط رسمی اش را با دولت جدید مستقر در مرزهای جنوب غربی اش از سر گرفت از این جهت شاید بتوان جنگ چالدران را به عنوان تاریخی برای آغاز روابط تاریخی و حقوقی دو دولت پذیرفت.

تقسیم بندی كتاب

محمد حنیف با دهها نویسنده و صاحب نظر ایرانی و خارجی در مباحث مختلف ادبیات دفاع مقدس به بحث و تبادل نظر پرداخته و شیوه تقسیم بندی كتابش هم موضوعی است. او نیامده برخلاف دیگران نظرات و آراء نویسندگان را به مانند گفت وگوهای مرسوم مطبوعاتی دسته بندی كند و برای نخستین بار با مجزاكردن مباحث تحقیق آسیب شناسی هر حوزه را به طوری جداگانه مشخص كرده است.

برخی اعتقاد دارند هر داستانی كه جنگ در فضای اصلی آن قرار داشته باشد یا حتی داستانی كه دورنمای آن جنگ باشد و تحت تاثیر جنگ نوشته شده باشد و شخصیت ها و حوادث آن از جنگ تاثیر پذیرفته باشند، لزوماً داستان جنگی نام می گیرد.

«غالی شكری» پژوهشگر مصری در كتاب با ارزش «ادب مقاومت» در خلال پرداخت به ادب مقاومت برخی كشورهای عربی، نمونه هایی نیز از آثار داستانی دیگر كشورهای ارائه داده و به بحث تعاریف مختلف در این زمینه می پردازد. او در رابطه رمان های قهرمانی و ادبیات داستانی پایداری این گونه اظهار نظر می كند: «نه هر داستانی را كه گزارشگر كارهای قهرمانی باشد می توان اثری در حوزه ادب پایداری شمرد. زیرا قصه قهرمانی و پایداری مترادف نیستند. ولیكن اگر یك قهرمان، نمودگار پایداری نیز باشد آنگاه یكی از زیباترین آثار ادبی را در دست خواهیم داشت، مشروط بر اینكه توان فنی نویسنده آن را به پایگاه عمل انسانی پخته ای رسانده باشد.»

غالی شكری در درآمد كتابش ضمن ارائه مثال های متعدد از كتاب های مختلف، به این نتیجه می رسد كه هر اثر ادبی حوزه پایداری ممكن است سه بعد بنیادی را در خود داشته باشد. از دیدگاه وی چنین اثری ممكن است مطلقاً انسانی یا محدود در حدود ناسیونالیستی و یا دارای جنبه های اجتماعی با رنگ و بوی مردمی آن باشد.

وی اعتقاد دارد كه «گاه در یك اثر ادبی این ابعاد سخت به یكدیگر نزدیك می شوند ولی هنرمند به اقتضای موهبت فنی و زاویه فكری خود، بر یكی چشم می دوزد. بنابراین، ادب پایداری بسیار بزرگتر از آن است كه در چنین قالب های محدود گنجانده شود. اگر به یاد داشته باشیم كه عرب زندگی خود را به صورت یك فعالیت مقاوم آغاز كرده است، این حقیقت به صورتی تردید ناپذیر برای ما روشن خواهد شد كه نقش ادبیات در زندگی انسانی برتر از آن است كه انكارش بتوان كرد؛ و نیز خواهیم دانست كه این نقش عبارت است از انگیزش غریزه پایداری و تولید نیروی ایستادگی در جان آدمی به هنگامی كه غریزه خفته و این نیرو با گذشت روزگاران رو به كاستی نهاده باشد.»

غالی شكری در نهایت یكی از مهمترین وظایف ادب پایداری را ارائه آگاهی می داند. وی حتی ارزش آثار پایداری سده و هزاره گذشته را در جنبه نمودگای (سمبولیك) آنها دانسته و تاكید می كند كه ارزش سمبولیك این آثار آن است كه ما را به یاد پایداری مردان بزرگ تاریخ به هنگام هجوم مصیبت های بزرگ می اندازد.

وی با طرح ویژگی های ادب پایداری، با طرح پرسش هایی در جست وجوی این ویژگی ها و یا این رسالت ها برمی آید.

این كتاب را بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس منتشر كرده است.

فرشاد شیرازی

تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان