مکانی برای تولد خورشید!
اولین بار در سال 1937 بود که آندره هاردی، معمار هیات حفاری موزه لوور بنای چهارطاقی را در تپه سیلک کاشان مورد بررسی قرار داد. هاردی وقتی پلان منطقه و بنا را کشید، متوجه شد که این بنا نمونه کاملی از یک گنبد ساسانی است که بر زیر بنایی مربعی قرار گرفته است.
هاردی در نتیجه تحقیقات خود نوشت: «مصالح به کار رفته در این بنا را قلوه سنگ هایی تشکیل می دهند که ابتدا به صورت در هم با مخلوطی از گچ کنار هم قرار گرفته اند و سپس به نسبتی که احداث بنا پیشرفته دستچین شده و سر انجام در قسمت بالایی طاق ها به شکل تراشیده و فرم گرفته در آمده اند. در حقیقت از اینجا به بعد، سنگ های تراشیده به شکل آجرهای بزرگ درآمده اند و برشی مبتکرانه را نمایش می دهند که به کمک آن خرطومی ها و گوشه بندی ها صورت گرفته است.»
در یک تعریف چهار طاقی ها بناهایی هستند با قائده مربعی و متشکل از چهار پایه قطور که چهاردهنه طاق متقارن و گنبدی هم بر آن ها قرار گرفته است. در این میان چهارطاقی نیاسر نمونه کاملی از اسلوب رایج معماری ساسانی است که از میان تمام بناهای تقویمی کشور، بهترین و کامل ترین آنها به شمار می رود.
کافیست سری به منطقه ییلاقی نیاسر در 30کیلومتری کاشان بزنید تا بتوانید این بنای محکم و پابرجا را بالاتر از چشمه اسکندریه ببینید. بنایی که بسیاری از باستان شناسان، زمان ساخت را آن به اواخر دوره اشکانی یعنی حدود 1800 سال قبل نسبت می دهند. آنها معتقدند که در دوران اسلامی از این بنا به دلیل موقعیت خاص و واقع شدنش در مسیر راه کاشان و دلیجان به عنوان یک علامت استفاده می شد که در مواقع اضطراری می توانست دیگران را از مکان دقیق حوادث مطلع کند.
چارتاقی در منابع تاریخی
چهارطاقی نیاسر در میان بومیان منطقه به چارتاقی معروف است و خیلی ها به اشتباه تصور می کنند که این بنا آتشکده باستانی نیاسر است. دلیل این تصور هم آن است که چهارطاقی ها در گذشته بیشتر برای حفاظت آتش در مقابل عوامل جوی و باد و باران ساخته می شدند. این بناها در واقع سقفی ایجاد شده بر روی آتشکده ها بودند و به بقای آتش کمک می کردند.
با این حال، بررسی های انجام گرفته نشان می دهد که اگرچه یکی از کارکردهای چهارطاقی نیاسر حفاظت از آتش بوده، اما در حقیقت این بنا یکی از پررونق ترین چهارطاقی های ایران باستان بوده است که صرفا کارکردی تقویمی و نجومی داشته و منجمان قدیم زمان دقیق تابستان و زمستان را از این منطقه به دست می آوردند. دلیل این کارکرد جالب هم قرار گرفتن چهارطاقی در ارتفاع و موقعیت مناسب نسبت به آفتاب است. به طوری که آفتاب در روزهای معینی از زوایای مشخصی بر آن می تابد و همین می توانست شک و شبهه منجمان را درباره تاریخ دقیق خورشیدی برطرف کند.
مهمترین منبع تاریخی که به چهارطاقی نیاسر اشاره دارد، «تاریخ قم» (تالیف 378 قمری) است که این بنا را به اردشیر اول نسبت می دهد. در این کتاب آمده است: «... آن را اردشیر بابک بنا کرده است و آنچنان بود که چون او از اصفهان بازگردید ملک اصفهان و اشراف اهل بیت او و سرهنگان او را کشته بود و فرمود تا سرهای ایشان را در جوالها نهاده و همراه وی می آوردند. چون به چشمه نیاسر رسید و دید که آب از سر آن کوه می جوشید و به دامن آن فرو می ریخت آن موضع را به غایت خوش یافت و بر آن موضع نزول کردند و بعد از آن سر و تن را بشست و مجلس خوشی ساخت... مجلس او را به انواع ریاحین پر کردند. آفریدون گفت که این ریاحین مناسب حال اصحاب حرب نیست. پس فرمود تا آن سرها که از اصفهان آورده بودند برابر او بنهادند و به زبان عجم گفت: «هرآیند خرن آفرینان سر» یعنی مجلس خود را به سرهای شجاعان و دلیران بیارایید. پس چند روز در آنجا مقام کرد و بفرمود بر آن چشمه شهری بنا کردند با آتشکده و آن شهر را نیاسر نام نهادند و به سبب قول اردشیر [که] گفت: «هر آیند خرن آفرینان سر» پس تخفیف کردند گفتند نیاسر.»
رصدخانه امروزی
شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید که تا همین چند سال قبل، در نزدیكی چهارطاقی نیاسر نمونه‌ای از یك ساعت آفتابی قدیمی وجود داشت كه البته در چند سال گذشته به طور کامل منهدم شد. این ساعت همراه با چهارطاقی مجموعه‌ای كامل از ابزارهای زمان سنجی را فراهم كرده بود که پاتوق علاقمندان به ستاره شناسی به شمار می رفت. این روزها هم اگرچه خبری از ساعت خورشیدی نیست، اما علاقمندان به باستان ستاره شناسی هنوز هم برای شرکت در مراسم آیینی دیدار تولد خورشید که میراث فرهنگی نیاسر برگزار می کند، در ابتدای تابستان و زمستان راهی این شهر می شوند و تولد خورشید را از این بنای تاریخی تماشا می کنند.
دکتر رضا مرادی غیاث آبادی باستان ستاره شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی پدیده تولد خورشید را این طور توضیح می دهد: «از دید ما که در زمین هستیم، در ابتدای تابستان خورشید به بالاترین نقطه طلوع و غروب خود می‌رسد كه به اندازه 5/23 درجه از نقطه اعتدال فاصله می‌گیرد. در این هنگام خورشید از بالاترین جایگاه طلوع خود در افق شمال شرقی طلوع می کند و در بالاترین جایگاه غروب گاهی خود در افق شمال غربی فرو می‌رود. حركت روزانه خورشید در آسمان هم در این هنگام به بالاترین خط سیر خود می‌رسد كه بیش از دیگر روزهای سال به قطب آسمانی نزدیك شده و در نتیجه بلندترین روز سال و كوتاهترین شب سال را پدید می‌آورد. در این روز و در لحظه ظهر، زاویه میان خورشید و افق جنوبی بیشتر از هر روز دیگر است و آفتاب در این روز به كمال و اوج سالانه خود می رسد.»
گروه گردشگری تبیان- آرزو رستم زاد
