تاتی تاتی تا بزرگی!

انسان از دیدگاه اسلام موجودی در حال رشد است که در دوران زندگی خود از مراحل و دوره های مختلف و البتّه مشخصی عبور می کند. قرآن کریم می فرماید: «اوست خدایی که شما را از خاک بیافرید و سپس از قطره ی آبی (نطفه) و آنگاه از خون بسته (علقه)، پس شما را از رحم مادر طفلی بیرون آورد تا آنکه به سنّ رشد و کمال برسید و باز پیر و سالخورده شوید و برخی از شما پیش از سن پیری وفات کنید و همه به اجل معیّن خود؛ مگر قدرت خدا را تعقل کنید.» سوره ی مبارکه ی غافر- آیه ی 67.

در این آیه ی شریفه به طور روشن 2 دوره ی قبل و بعد از تولد بیان شده است که در ذیل به شرح خواهد آمد:

«همانا آدمی را از گل خالص آفریدیم. پس آنگاه او را نطفه گردانیده در جای استوار قرار دادیم، آنگاه نطفه را علقه و علقه را مضغه و باز آن مضغه را استخوان گردانیدیم. سپس بر استخوانها گوشت پوشانیدیم. از آن پس او را به صورت خلقی دیگر به وجود آوردیم (دمیدن روح مجرّد) آفرین بر قدرت کامل بهترین آفریننده» سوره ی مبارکه ی مؤمنون- آیات 12 تا 14.

بنابراین مراحل رشد قبل از تولد به ترتیب عبارتند از:

نطفه ،علقه، مضغه، استخوان ، پوشانیدن گوشت بر آن و نهایتاً ایجاد آفرینشی دیگر (روح).

1- نطفه چکیده و خلاصه ای از اجزای زمین (خاک) است که با آب آمیخته شده است و رحم که جایگاه آن می باشد نیز قرارگاهی امن است زیرا رحم در واقع محفوظ ترین جای بدن مادر است که از هر طرف کاملاً محافظت می شود.

2- علقه: علقه درلغت معانی گوناگونی از جمله زالو دارد و نیز با توجه به ریشه ی لغت به معنای تعلّق و وابستگی است در این مرحله هر دو معنا می تواند به کار رود زیرا جنین در این مرحله نوعی وابستگی و تعلق به دیواره ی رحم دارد و مانند زالو از خونِ مادر تغذیه می کند.

3- مضغه: جنین در این مرحله به صورت پاره گوشتی در می آید و هنوز نظام معیّنی به خود نگرفته است.

4- استخوان و گوشت: به تعبیر قرآن در این مرحله جنین از حالت یک پاره گوشت خارج می شود و به صورت بافت های جداگانه ای در می آید که از آن جمله پیدایش بافت استخوانی است و سپس بر این استخوان، گوشت پوشانیده می شود.

5- روح: در این مرحله که قرآن از آن به ایجاد آفرینش دیگر تعبیر می کند روح و روان انسان در بدن پدید می آید.

در قرآن دوران زندگی انسان بعد از تولد به سه دوره ی مشخّص کودکی، بلوغ و پیری تقسیم شده است.

کودکم سلام!

در قرآن دوران زندگی انسان بعد از تولد به سه دوره ی مشخّص کودکی، بلوغ و پیری تقسیم شده است ولی چون دوران مهم رشد و تربیت انسان در سالهای کودکی و جوانی است احادیث فراوانی دوران رشد را از بعد تولد تا 21 سالگی تقسیم بندی کرده و ویژگی هایی برای رشد و تربیت یادآور شده اند.

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: کودک در هفت سال اول سید و آقاست، در هفت سال دوم روحیه ی اطاعت و فرمانبرداری دارد و در هفت سال سوم وزیر و مشاور است.

همچنین آن حضرت در حدیث دیگری می فرمایند: فرزند خود را هفت سال آزاد بگذار تا بازی کند، در هفت سال دوم به تربیت و ادب کردن او اقدام کن و در هفت سال سوم او را مشاور و همراه خود قرار بده.

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: کودک هفت سال بازی کند، در هفت سال دوم خواندن و نوشتن بیاموزد و در هفت سال سوم حلال و حرام را بیاموزد.

امیرمؤمنان –علیه السلام- می فرماید: فرزندت در هفت سال اول همانند ریحان و گل خوش بوست، در هفت سال دوم خدمتگزار و مطیع تو و در هفت سال سوم ممکن است دوست تو یا دشمن تو باشد.

بنابراین همان طور که ملاحظه می شود دوران رشد و تربیت بعد از تولد به 3 مرحله ی هفت ساله تقسیم شده است که ما آن را به این صورت نامگذاری می کنیم:

1- دوره ی سیادت و سروری

2- دوره ی اطاعت و فرمانبرداری

3-دوره ی مشورت و هم رأیی

در این 7 سال دنیای کودک، بازی است و بازی همه ی زندگی اوست. بازی باعث رشد جسمی و روانی کودک می شود. بنابراین هفت سال اول از نظر دین مبین اسلام دوره ای است که کودک، محور تعیین کننده ی آن است و پدر و مادر باید تا حدّ امکان مطابق خواسته ها و نیازهای طبیعی کودک خود رفتار کنند

بازی بازی حتّی با دم شیر هم بازی!

بازی کردن و مانند گلی خوشبو بودن از ویژگی های بارز این دوره است که در رشد و تربیت نیز از اهمیت به سزایی برخوردار است. لغت سیّد به معنای آقا، بزرگتر و سرور است که می تواند اشاره به این باشد که کودک در هفت سال اول باید به اندازه ی کافی از نظر شخصیتی مورد احترام قرار گیرد و مرکز توجه اعضای خانواده باشد.

هم چنین در حدیث دیگری، در این دوره از کودک به ریحان (گل خوشبو) تعبیر شده بود که این تعبیر هم حاکی ازاهمیت دادن به کودک است. زیرا ریحان در عین لطافت و ظرافت نیاز به مراقبت شدید دارد تا تازگی و طراوت خود را همچنان حفظ کند. از طرف دیگر ریحان به معنای رحمت نیز آمده است و به این معنا هم، لزوم توجّه، عنایت و التفات خانواده به کودک مشهود است.

سربازی در منزل!

کودک در این دوره (هفت سال دوم) مطیع پدر و مادر خود شده و خود را بیشتر در اختیار آنان قرار می دهد؛ در حالی که دوره ی قبل را با بازی و بازیگوشی سپری می کرد و محور خانه به شمار می رفت. او در این دوره با توجه به رشدی که پیدا می کند، مطیع و فرمانبردار می شود و روحیه ی اطاعت پیدا می کند. به همین دلیل در این دوره بهترین فرصت هم برای تعلیم (آموزش) و هم برای تأدیب (آموزش مستقیم ارزش ها و پرهیز دادن از ضدّ ارزش ها) فراهم می آید.

در این دوره از کودک به ریحان (گل خوشبو) تعبیر شده بود که این تعبیر هم حاکی ازاهمیت دادن به کودک است.

والدین و مربیان در این دوره بهترین فرصت را برای تعلیم و تربیت کودکان در اختیار دارند زیرا کودک در این دوره نه حالت بازیگوشی دوره ی اول را دارد و نه مشکلات دوره ی سوم را که دوره ی بلوغ و نوجوانی است. بنابراین در این دوره از دیدگاه اسلام پدر و مادر محور تعلیم و تربیتند و کودک با خصوصیات روانی و تربیتی که داراست آمادگی کافی را برای تعلیم و تربیت پذیری مستقیم دارد.

دوست خوب من، فرزندم!

در هفت سال سوم، وزیر بودن، هم رأیی و همراهی با پدر و مادر، یادگیری حلال و حرام و دشمنی یا دوستی با پدر و مادر از خصوصیات کودک ذکر شده است.

لغت وزیر می تواند در دو معنا به کار رود: یکی با توجه به ریشه ی آن (وَزَرَ) حمل کننده ی بار سنگین؛ و دیگر مشاور و معاون. و این هر دو معنا می تواند در این دوره مصداق داشته باشد زیرا جوان در این دوره باید بار گران مشکلات دوران بلوغ و تکلیف و مسئولیت بی واسطه ی بسیاری از کارهای خود را بر دوش بکشد و برخلاف دوره ی قبل که فرمانبردار بود، به عنوان مشاور، معاون و دستیار در تصمیم گیری ها با اولیای خود همکاری داشته باشد. از جمله ویژگی های دیگری که برای این دوره ذکر شده است آگاهی یافتن به حلال و حرام است. زیرا از این دوره به بعد هر کسی بنا به سنّت الهی باید مسئولیت کارهای خویش را بپذیرد و برای اعمال او ثواب و جزا در نظر گرفته می شود.

دوست یا دشمن؟ خصوصیت دیگر این دوره آن است که جوان با پدر و مادر خویش یا از در دوستی در می آید یا از در دشمنی. اگر پدر و مادر خصوصیت فرزند خود را در این دوره بشناسند و مسئولیت و حقّ مشاورت و تصمیم گیری به او بدهند، او هم با پدر و مادر خود کاملاً دوست و رفیق خواهد بود؛ امّا اگر بخواهند مانند دوره ی قبل همچنان بر او سلطه و مالکیت داشته باشند و مسئولیت و حقّ تصمیم گیری لازم را به او ندهند فرزندشان با آنها دشمن خواهد شد و محیط خانواده برای وی آرام بخش و پرجاذبه نخواهد بود. و متأسفانه در این حالت است که گرگ های کمین کرده با دام هایی چون: اعتیاد، فساد و بی بندوباری، ارتباطات غیراخلاقی، دزدی و... بر سر راه جوانانمان چهره می گشایند.

اسلام دینی الهی است و دستورات و سفارشهای آن نیز راه و رسم زندگی را به انسان می آموزد تا او را به هدفی که برای آن آفریده شده (قرب الهی) برساند. بنابراین تعالیم انسانی در قالب نکات و دستوراتی تربیتی چنان ارائه شده اند که انسان را به جایگاه حقیقی وی برساند و راه درست زندگی کردن را به او بیاموزد.

همانگونه که در مقاله ی فوق مشاهده کردید رشد در دیدگاه اسلام از معنای بسیار عمیق و گسترده ای برخوردار است و دانشمندان علم رفتارشناسی و روانشناسی پس از سالها تلاش توانسته اند نمی از این دریای عمیق را بچشند تا باشد حلاوت این وسعت بی انتها کام همه را شیرین کند انشاءالله.

گروه خانواده و زندگی تبیان - رادفر

تنظیم :داودی

منابع و مآخذ:

1- قرآن کریم

2- بحارالأنوار- علامه محمدباقر مجلسی

3- نهج الفصاحه- مجموعه احادیث رسول اکرم (ص)

4- اصول کافی- شیخ کلینی- ج6

5- شرح ابن ابی الحدید- ج20

6- روانشناسی رشد- دکتر سیف و دیگران

7- روانشناسی رشد- دکتر احدی

8- وسائل الشیعه- حرعاملی

9- اسلام و تعلیم و تربیت- محمدباقر حجّتی