خواجه نامدار!

سیستان، سرزمین آفتاب ایران است. این ادعای ما نیست؛ هر کدام از باستان شناسان داخلی و خارجی که گذارشان به این منطقه افتاده، چنین لقبی را به سیستان داده اند. منطقه ای که تاریخ چندین هزار ساله ایران را در خود جای داده و بهشتی برای باستان شناسان دنیا به شمار می رود.

اگر گذارتان به سیستان افتاد، کوه خواجه و مجموعه هاى تاریخى آن را از دست ندهید. کوه صخره ای دریاچه هامون که به تعبیر هرتسفلد، محقق و باستانشناس آلمانى، مثل میزى بزرگ در دشت وسیعى نهاده شده است. کوه خواجه، در حقیقت تنها عارضه طبیعی در دشت سیستان است که در 30 کیلومتری جنوب غربی شهرزابل قرار گرفته است. این کوه ذوزنقه‌ای شکل که مدت ها به عنوان زیارتگاه مورد استفاده میترایی ها و زردشتی ها بود، از سنگ‌های بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع ۶۰۹ متر از سطح دریا، مانند جزیره‌ای در میان دریاچه هامون قرار گرفته است. اگر پا به این کوه بگذارید، هنوز هم می توانید كاخ، آتشكده، زیارتگاه خواجه مهدی و قبرستانی از دوره های مختلف تاریخ را در آن ببینید.

یادگار پارت

کوه خواجه بزرگترین معماری خشتی بر جای مانده از دوره پارت ها است و یكی از مهمترین آثار دوره‌های اشكانی و ساسانی- اسلامی به شمار می رود. در اطراف کوه خواجه تعداد زیادی آثار باستانی از دوران ساسانیان، اشکانیان و اسلامی باقی مانده‌است که قلعه کهک کهزاد، قلعه چهل دختر، قلعه سرسنگ، آرامگاه خواجه غلطان، ساختمان پیر گندم بریان، خانه شیطان، بناهای منفرد آرامگاهی و قبور اسلامی بخشی از آنها هستند.

برای آنکه نگاهی به تاریخ کشف کوه خواجه داشته باشید، باید تقویم را تا سال ۱۹۱۶‬ میلادی ورق بزنید. سالی که اورل اشتین، باستان‌شناس معروف انگلیسی این کوه و بناهای تاریخی آن را شناسایی و كشف کرد. بعد از آن بود که پروفسور هرتسفلد آلمانی کاوش هایی را در این منطقه شروع کرد و در سال های‪ ۱۹۲۹ -۱۹۲۵‬میلادی توانست این کوه را واکاوی کرده و حاصل كاوش های خود را در كتاب های ایران شرق باستان و تاریخ باستانشناسی ایران منتشر کند.

‪ ۴۰‬سال قبل هم "گوئلینی" باستانشناس و معمار ایتالیایی كاوش های محدودی در آثار كوه خواجه انجام داد كه نتایج آن را در كتابی با عنوان معماری ایران و آثار كوه خواجه منتشر كرد.

در سال ‪ ۱۳۷۰‬ هم سازمان میراث فرهنگی دست به كار بررسی و نقشه‌برداری از آثار كوه خواجه شد و بعد از كاوش های مختلف، توانست ‪11اثر از دوران تاریخی مختلف كشف کند. این بررسی ها نشان می داد که شش لایه متوالى سكونت و استقرار از عصر هخامنشى تا دوره اسلامى در این کوه وجود داشته و تزیینات معماری به كار رفته در برخی قلعه‌های این بنا، شباهت به شیوه یونانی دارد. سر ستون‌هایی به سبك دوریك با پیچ های توماری و تزیینهای دیگری مانند گل كوچك پرپر به صورت نیلوفری (لوتوس)، از هنر هخامنشی اقتباس شده و بعضی از آنها به هنر بین‌النهرین نیز شباهت دارد.

وجه تسمیه کوه

كوه خواجه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی گرفته است. یكی از دوستداران خاندان علوی كه مزارش بر فراز این كوه واقع شده. با این حال، این تنها نام کوه خواجه نیست. این کوه به نام های خواجه غلطان، كوه نور، كوه موعود و كوه باطنی هم شناخته می شود.

مقبره خواجه مهدی و قبرستانی كه از دوره اسلامی، اتاق پیر گندم دریان و اتاق بی‌باد در كوه خواجه باقی مانده این بنا را برای مسلمانان مقدس كرده. بطوری كه در اعیاد مذهبی، ملی و ایام تعطیل زایران برای زیارت به این مكان می‌آیند.

نقاشی های دیواری

از مهمترین آثار بر جای مانده از دوران تاریخی در گذارتان که به كوه خواجه افتاد، دنبال كهن دژ، كك كوهزاد و قلعه كافران هم بگردید. بناهایی که از تمدن عظیم ساسانی و اشكانی است برخاسته اند و خود را در هزارتوی تاریخ جا کرده اند. آتشدان، اتاق طواف، رواقهایی با نقاشی های دیواری زیبا بخشی از دیدنی های این بناها هستند.

در این دژ ها می توانید نقاشی های دیواری و پرتره پادشاهان و بزرگانی را ببینید که گاهی تا سقف ادامه پیدا کرده اند و از تاریخ پر شکوه ایران حکایت می کنند. نقاشی دیواری سه مغ یا سه پادشاه، نقش خدای "اوروس" خدای پیروزی سوار بر اسب، نقش شاه و ملكه و تصاویری از بزرگان پارتی و برج و باروهای قلعه از نقش های اصلی این بنا است.

در كاوش های انجام شده در كوه‌خواجه و قلعه‌های موجود در آن، دیوارهایی با ارتفاع ‪ 40‬متر كشف شده‌اند كه همگی با خشت ساخته شده و بیش از یكهزار سال قدمت دارند. شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید که سازندگان دژكوه، هیچ گاه از سنگ های کوه برای ساخت بنایشان استفاده نکرده و تنها به خشت و گل بسنده کردند.

گروه گردشگری تبیان - رستم زاد