نگاهی به حکم فقهی امام جماعت زنان

چند سالی است که تب بحث امامت جماعت زنان در پاره ای از کشورهای اسلامی همچون مصر، مراکش و...بالا گرفته است. نخستین بار شاید در آمریکا بود که این بدعت ناخجسته به قلمرو تکالیف دینی مسلمانان راه یافت و زنی مسلمان در ویرجینیای آمریكا با فتوای خودش امامت جماعت مردان را برعهده گرفت.

این زن که خانم "امینه ودود" نام داشت، استاد دانشگاه «كامنولث» در ایالت ویرجینیای ایالات متحده آمریکا بود و هنگامی که در سال 2005 برای اولین بار به امامت نمازگزاران اقدام کرد به شدت از سوی جامعه مسلمانان مورد اعتراض واقع شد. تا آنجا که عده ای وی را به قتل تهدید کردند.

هنوز بازتاب این اقدام سرخودانه از ذهن و زبان مردم رخت نبسته بود که دوباره این استاد دانشگاه خبرساز شد:

" تعدادی از نمازگزاران زن ومرد در شهر آکسفورد بریتانیا، نماز جمعه روز گذشته را به امامت یک زن که استاد دانشگاه در آمریکا است، اقامه کردند. برگزارکنندگان مراسم نماز با انتشار گزارشی روز شنبه هجدهم اکتبر این خبر را اعلام داشتند.خانم «امینه ودود»، که 30 پیش به دین اسلام گرویده است، به پیشنمازی حدود 15 زن ومرد را در مصلای مركز «آكسفورد شیر ماسونیك» ایستاد."(1).

اخیرا نیز انتخاب 50 واعظ  زن به نام "مرشده" در مراکش بحث امام جماعت زن را در محافل مختلف کشورهای اسلامی داغ کرده است. در پی انتشار این خبر، علی جمعه ، مفتی مصر و از اعضای علمی دانشگاه الازهر چندی پیش در یک برنامه تلویزیونی حاضر شد و ضمن مخالفت با موضوع امامت جماعت زن آن را بدعت در دین مبین اسلام خواند.

همینطور در سرشماری ای که "العربیه" یک هفته پس از برپایی نماز به امامت "امینه ودود" انجام داد ،نزدیک به 60 در صد از مردم این اقدام را توطئه ای برای تحریف اسلام قلمداد می کردند .(2).

شیعه آنلاین نیز در خبر چند روز پیش خود نوشت:

"خانم «راحیل رضا» نویسنده کانادایی پاکستانی تبار 60 ساله، در اقدامی کم سابقه امام جماعت نماز جمعه روز گذشته در «مرکز فرهنگی اسلامی» شهر آکسفورد در انگلیس بود. وی همچنین علاوه بر امامت نماز جمعه، سخنرانی دو خطبه جمعه را ایراد کرد.گفتنی است این نماز جمعه به امامت یک زن در حالی برگزار شد که تا چند روز دیگر یک کنفرانس بین المللی تحت عنوان «اسلام، راهی به جلو» در دانشگاه آکسفورد برگزار خواهد شد. این کنفرانس قرار است از یازدهم تا سیزدهم ژوئن آینده برگزار شود. این نماز جمعه به اصطلاح مقدمه و پیش زمینه ای برای آماده کردن مسلمانان برای آن کنفرانس به شمار می‌رود."

فارغ از اصل امامت جماعت زن که یک بحث فقهی و عبادی است و اتفاقا با شرایط خاص در دین اسلام پذیرفته شده است، به نظر می رسد این جریان انحرافی از سوی دست هایی پشت پرده سازمان دهی می شود. دست های پلیدی که می کوشند تنور اختلاف جوامع اسلامی را همواره گرم نگه دارند.

نگارنده دراین مجال کوتاه بر آن نیست تا جریان یاد شده و اهداف توطئه گرانه پشت پرده آن را آسیب شناسی کند بلکه غایت این نوشتار آن است که جوانب این مساله از منظر اسلام و از نقطه نظر فقهی (اعم از شیعه و سنی) کاویده شود.

الف)دیدگاه شیعی

بنا بردیدگاه مشهور شیعه، امام جماعت می بایست بالغ،عاقل، شیعی دوازده امامى، عادل ، حلال‏زاده و قادر بر قرائت صحیح باشد.

چنانکه مشاهده می کنید مرد بودن جزو شرایط عام این مساله نیست. بنابراین زن نیز می تواند امام جماعت گردد اما این امامت منحصر در مامومین زن است و زن نمی تواند برای مردان یا جماعت مختلط(ولو یک مرد و هزاران زن) پیش نمازی کند.

اگرچه حکمت این حکم برای ما روشن نیست لکن می توان حدس زد که اگر زن امام شود به طور طبیعی اندام زنانه در جلوی مردان و شنیدن صدای زنان تحریک کننده خواهد بود و نماز را که ذکر و یاد خداوند و خلوت نمودن با او و مبارزه با وسوسه شیطان است ، از حقیقت خود منحرف می کند و این با روح عبادت و پرستش الهی سازگار نیست.

حکم فقهی امام جماعت زن از منظر شیعی

از قدما مرحوم شیخ طوسی که از علماء و فقهای بر جسته شیعه و بنیان گذار حوزه علمیه نجف اشرف بوده است، امامت زن برای زن را مستحب می داند.«و یستحب للمرئة ان تؤم النساء»(3)

اما فقیهان هم روزگار ما در این باره سه گونه حکم داده اند:1.جواز2.عدم جواز3.کراهت

قول مشهور و غالب می گوید اگر مأموم مرد است امام او هم باید مرد باشد.(4)

برخی امام جماعت شدن زن را بنابر احتیاط  واجب، جایز نمى‏دانند.(5) آیت الله العظمی فاضل لنکرانی از این دسته است.

حضرت امام(ره) در تحریر الوسیله تصریح دارد که : «اگر مأموم مرد است امام هم باید مرد باشد»(6)

برخی قائلند به اینکه امامت زن در غیر نماز میت، بر زن ها کراهت دارد(7)

عده ای نیز همچون آیت الله مکارم شیرازی امامت زن بر جماعت زنان را جایز و بدون مانع می داند.

ب)دیدگاه فقه اهل سنت

راجع به امامتِ جماعت زنان در فقه اهل سنت، فتاواى مختلفى وجود دارد كه اختصاراً اشاره مى‏شود:

در «الأمّ» جواز با كراهت از ائمه چهارگانه اهل سنت نقل شده است(8) شافعى خود قائل به جوازند واز احمد بن حنبل در یكى از دو روایتش قول به جواز را نقل كرده است. شعبى، نخعى و قتاده قائل به منع امامت جماعت زنان در فرائض‏اند.(9) صاحب حدائق از عایشه، عطاء، ثورى، اوزاعى، اسحاق، ابى ثور و احمد (در روایت دیگر) و مالك قول به كراهت را نقل كرده است.(10 و11)

شبهه امامت جماعت "ام ورقه" در صدر اسلام

برخی از این بدعت گذاران از جمله استاد دانشگاه یاد شده، "امینه داوود"، در توجیه این عمل خلاف آیین اسلام، به نمونه ای از تاریخ صدر اسلام استشهاد کرده اند؛ چنانکه «امینه ودود» در مصاحبه‌ای با «گاردین» گفته است:

«در قرآن و یا حدیث چیزی وجود ندارد که مانع انجام این کار باشد، و حضرت محمد ـ صلى الله علیه و سلم ـ این امر را شخصا تجویز کرده است، به ‌طوری که یک زن را برای امامت جمعی از زنان و مردان تعیین کرده بودند.»

در خصوص امامت جماعت زنی به نام "ام ورقه" در عهد رسول اکرم (ص) از محضر آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی طرح سوال شده و معظم له با استناد به کتب فقهی شیعه و سنی چنین پاسخ داده اند:

" بانوی مذکوره بر حسب آنچه در کتب حدیث و تراجم صحابه و صحابیات، مثل سنن ابی داود ،ج 1 ،ص 161 ،ح 592 و سنن بیهقی ج 3 ، ص 130 و اسد الغابه و استیعاب و الاصابه و تهذیب التهذیب است، ام ورقه بنت عبد الله بن الحارث بن عویمر بن نوفل انصاری ، مشهوره  به شهیده می باشد و شهادت او را که بعد از رحلت رسول اکرم (ص) اتفاق افتاده آن حضرت خبر داده بودند و از این جهت در حال حیات او را شهیده می گفتند ،این زن بنا بر روایت این کتاب ها، حسب امر رسول خدا (ص) بر زن ها امامت می کرده است و حضرت رسول اکرم (ص) امر فرموده بودند که بر اهل خودش امامت نماید و احدی از فقها و محدثین و کسانی که این موضوع را روایت کرده اند احتمال این که بر مردها _اگر چه محارم او باشند _ امامت نماید ، نداده است و در کتب شیعه و از طریق اهل بیت علیهم السلام اصل این ترجمه از او نقل نشده است؛ فقط در کتاب هایی مثل جواهر به عنوان خبر نبوی و مرسل، آن را در ضمن روایاتی که به آن بر جواز امامت زن بر زن استدلال شده است ، نقل کرده اند."

پی نوشت ها:

1. خبرگزاری تابناک، تاریخ انتشار خبر: 27مهر1387

2. به نقل از شبستان نیوز

3. کتاب خلاف، ج 1، ص 562، مسئله 313، چاپ جامعه مدرسین

4. به فتوای فوق: حضرت امام خمینی، حضرت آیت الله بهجت و حضرت آیت الله خامنه ای تصریح دارند. و نیز آیات عظام تبریزی، خوئی، اراکی و فاضلی با فتوای حضرت امام موافقند و حاشیه ندارند.

5. توضیح‏المسائل مراجع، ج‏1، ص 819، مسئله 1453.

6. تحریر الوسیله، ص274

7. ر.ک: رساله توضیح المسایل آیت الله صافی

8. شافعى، الامّ، ص‏164

9. ابن قدامه، المغنى، ج‏2، ص‏36

10. ر.ك: الحدائق الناضره، ج‏11، ص‏192. البته در برخى كتب از عایشه روایاتى نقل شده مبنى بر اینكه امّ سلمه امامت جماعت زنان را برعهده داشتند.

11. ر.ک: مقاله تحقیقی زن، جمعه و جماعت، نوشته‌ی فریبا علاسوند، عضو هیأت علمی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان