تبیان، دستیار زندگی
در شیوه نگارش نویسندگان اخیر ایران اختلافی آشکار پدید آمده است. هر نویسنده ای در اختیار و ترکیب الفاظ و ساخت عبارات و طرز تعبیر شیوه ی خاص خود را دارد، اما ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

لفظ عامه و لفظ قلم

لفظ عامه و لفظ قلم

در شیوه نگارش نویسندگان اخیر ایران اختلافی آشکار پدید آمده است. اگر چه سبک انشای نویسندگان متعدد را به دسته‏های معدود تقسیم کردن خطاست زیرا هر نویسنده‏ای، اگر  به راستی نویسنده است، در اختیار و ترکیب الفاظ و ساخت عبارات و طرز تعبیر شیوه‏ی خاص خود را دارد که به دیگری شبیه نیست و نباید باشد، اما از دقایق و جزییات که چشم بپوشیم این تقسیم مجاز شمرده می‏شود.

نویسندگان دوران اخیر ایران را از این نظر دو گروه می‏توان دانست: یکی گروه ادیبانند که باصالت و نجابت الفاظ معتقدند و دیگر دسته نویسندگان جدید که این قید و شرط را از بیان برداشته‏اند.

دسته اول تنها لفظ و تعبیری را نجیب و ادبی، یعنی لایق استعمال نویسنده و شاعر می‏دانند که نسب به یکی از آثار بزرگان قدیم برساند و در کتب لغت ضبط شده از این راه اصالت و نجابت آن بتصدیق رسیده باشد. لفظ و تعبیری را که دارای این صفات نباشد رکیک و سخیف و عامیانه می‏شمارند و از ورود آن در جرگه نجبای الفاظ می‏رنجند و آزرده می‏شوند.

اما دسته دوم، بی‏پروا، آزادی مطلق الفاظ را اعلان کرده‏اند و هر صوتی را که برای حکایت از مفهومی در محاوره روزانه طبقات مختلف به‏کار می‏رود قابل ثبت در دفتر می‏شمارند و به‏هیچ گونه قید و شرطی قائل نیستند.

این شیوه درست عکس رسمی است که تا چهل پنجاه سال پیش از این معمول بود. تا آن تاریخ کسانی که با قلم و کتاب سر و کار داشتند می‏کوشیدند که در گفتگو نیز لغات و تعبیرات ادبی را بکار برند و الفاظ را درست چنانکه در کتاب‏ها ثبت شده است تلفظ کنند و اصطلاح «لفظ قلم» از اینجا پدید آمده است. اکنون نویسندگان جوان می‏کوشند که اصطلاحات عامه را، هر چه بیشتر، در نوشته‏های خود بیاورند و اسلوب محاوره را بجای سبک ادبی قدیم بنشانند.

طبیعی است که این دو گروه یکدیگر را نمی‏پسندند. ادیبان نویسندگان جوان را عامی و دشمن زبان و ادبیات می‏شمارند و می‏ترسند که اگر دهان ایشان بسته و قلم‏شان شکسته نشود زبان شیرین فارسی بر باد رود و بنیاد ادبیات گرانبهای ایران ویران گردد.

متجددان نیز ادیبان را کهنه فکر و محافظه کار بلکه مرتجع و بی‏خبر از حقیقت هنر و ادبیات می‏شمارند و معتقدند که عقاید پوسیده ایشان در خور اعتنا نیست.

از این دو گروه کدام یک درست می‏گویند و شیوه کدام را پیروی باید کرد؟ پیش از آنکه یکی از دو جانب را بگیریم خوبست که ریشه این اختلاف را جستجو کنیم. تفاوت میان تقریر و تحریر از دو علت ناشی می‏شود. یکی تحول زبان است. هر زبانی در طی زمان تحول می‏پذیرد، اصطلاحات و تغییرات به ‏حسب تغییر وضع اجتماع و معیشت کهنه و منسوخ می‏شود و اصطلاحات تازه‏ای که متناسب با زندگانی جدیدست جای آنها رامی‏گیرد، یعنی لغات فراموش می‏شود، خواه به سبب آنکه موارد استعمال آنها از میان رفته و خواه به‏آن علت که الفاظ کوتاه‏تر و مناسب‏تری برای بیان معنی آنها پیدا شده است، کلمات به‏تدریج سائیده‏تر و کوچک‏تر می‏شوند، وجوه تصریف افعال و ضمایر ساده‏تر و مختصرتر می‏گردد و با ترقی تمدن مادی و معنوی، ذهن بشر معانی جدیدی ادراک می کند که ناچار باید برای بیان آنها الفاظ تازه‏ای بیابد. تحول زبان از مجموع این نکات و بعضی نکات دیگر که مربوط به‏ مواردی خاص‏تری است حاصل می‏شود.

تا زبانی ادبیات مکتوب ندارد این تطور محسوس نیست؛ زیرا زبان قدیم فراموش می‏شود و سندی در دست نیست تا از روی آن پای سنجشی به‏میان بیاید و اختلاف آشکار شود. اما همین که آثار فکر  و ذوق ملتی مدون گردید و پایدار ماند، در طی زمان، صورت اصلی و پیشین را حفظ می‏کند و این‏صورت «زبان ادبی» نامیده می‏شود و حال آنکه زبان عامه مردم، که با آثار ادبی مکتوب سرو کار نداشته‏اند، بطریقی که ذکر شد تطور یافته و میان آن با «زبان ادبی» تفاوت‏هائی بوجود آمده است.

علت دیگری که موجب این اختلاف است فرقی است که میان لهجه‏های مختلف یک زبان وجود دارد. هر زبان وسیعی شامل چندین لهجه است که اگر چه همه از یک مادرند میان آنها اختلافاتی هست. به‏علل اجتماعی معمولا یکی از آنها بر لهجه‏های دیگر برتری می‏یابد و آثار ادبی ملی به‏آن لهجه نوشته می‏شود و چون طوایف مختلفی که با هم ارتباط دارند و واحدی را تشکیل می‏‏‏دهند محتاج وسیله واحدی برای تفهیم و تفاهم هستند همه آن لهجه را در نوشتن بکار می‏برند، اگر چه در امور زندگی بلهجه اصلی و محلی خود گفتگو می‏کنند.

هر چه ادبیات ملتی قدیم‏تر و عالی‏تر باشد این اختلاف بیشتر نمایان می‏شود و ملت‏هایی که آثار مهم ادبی ایشان در زمان‏های تازه‏تر بوجود آمده به‏این مشکل کمتر دچارند، زیرا در دو سه قرن اگر تحولی هم در زبان ایجاد شود چندان مهم و محسوس نیست.

به‏حسب همین احوال تاریخ ادبیات هر ملتی نیز شامل ادوار و مراحلی است: یکی مرحله آغاز که در آن نویسندگان و شاعران آثار خود را به‏همان زبان محاوره بوجود می‏آورند. لغات و اصطلاحات عامه در اثر ثبت و ضبط و دقتی که شاعر و نویسنده در ادراک دقایق معانی و استعمال الفاظ برای بیان معنی مقصود بکار می‏برند صریح و دقیق و دارای مقیاس و میزان معینی می‏شود و زبان وسعت می‏یابد و رو به‏کمال می‏رود.

دوم دوره ثبات و جمود. در این دوره آثاری که در مرحله نخستین بوجود آمده سرمشق قرار می‏گیرد و نویسنده و شاعر می‏کوشد که از حدود سابق تجاوز نکند و قواعد و قوانینی را که با آثار بزرگان پیشین ایجاد شده به تمامی مراعات نماید. این دوران خواه ناخواه سپری می‏شود. احتیاجات جدید با حدود و قیودی که مانع بروز و ظهور آنهاست به‏معارضه بر می‏خیزند و سرانجام غالب می‏شوند زیرا سیر تکامل این غلبه را ایجاب می‏کند. اما ادیبان که به‏سبب آشنایی و انس یا آثار قدیم خود را نگاهبان اصول و قواعد ادبی می شمارند همیشه با متجددان به‏مخالفت برمی‏خیزند و این جدال که در تاریخ ادبیات همه کشورها دیده شده است اگر چه به شکست طرفداران اصول قدیم می‏انجامد بی‏فایده نیست، زیرا از زیاده روی تجدد طلبان می‏کاهد.

ایمان بهتر و زبردستی گذشتگان نباید دست و پای ما را بگیرد و مانع پیشرفت ما شود. اما بی‏اطلاع از آنچه دیگران کرده‏‏اند «پیشرفت» هیچ معنی ندارد.

یکی از موارد اختلاف میان «رمانتیک» ها و «کلاسیک» ها در ادبیات فرانسه قرن نوزدهم همین نکته بود. اما احتیاج به‏استفاده از لغات و اصطلاحات و تعبیرات عامه وقتی احساس شد که نویسندگان به توصیف و بیان حالات روحی و وضع زندگانی طبقات مختلف اجتماع، خاصه طبقات پایین‏تر پرداختند و شیوه‏های ادبی «ناتورالیسم» و «رئالیسم» پدید آمد. تا این زمان اشخاص داستان و نمایش به‏زبان ادبی، یعنی عبارات فصیح و بلیغ گفتگو می‏کردند و پیداست که این امر خلاف حقیقت واقع بود. همین‏که نویسندگان خواستند به حقیقت و طبیعت نزدیک شوند و درست آن‏را در آئینه آثار خود جلوه‏گر سازند از استعمال الفاظ و تعبیرات عامه ناگزیر شدند و کشمکش ایشان با محافظه کاران آغاز گشت. موپاسان نویسنده معروف فرانسوی در مقدمه کتاب «پی بروژان » به ادیبانی که بر انشای او خرده می‏گرفتند و بیم آن داشتند که زبان شیوای فرانسه با این بدعت‏ها خراب شود جواب‏های دندان‏شکنی داده است.

اکنون که وجه اختلاف آشکار شد باید عقاید دو طرف را به‏محک آزمایش بزنیم و نیک و بد هر یک را بیابیم. راهی که ادیبان محافظه کار از آن می‏روند به جمود زبان و فقر آن منتهی می‏شود. شک نیست که برای بیان معانی تازه بالفاظ تازه‏ای احتیاج داریم. محال است از الفاظ کهنه، که معانی خاصی را بیان می‏کرده، به‏توان مفاهیم تازه‏ای اراده کرد. تعبیرات و اصطلاحات نیز متناسب با وضع زندگی اجتماع است. در روزگاری که نویسنده زبردست کلیله و دمنه بهرام‏شاهی زندگانی می‏کرد سواری‏کار اکثر افراد بود زیرا جز آن وسیله‏ای برای سفر وجود نداشت. به این سبب وقتی‏که او می‏نوشت «باد صبا عنان گشوده و رکاب گران کرده در آمد» خواننده، که خود سواری می‏دانست مفهوم سرعت حرکت را از این تعبیر در می‏یافت. اما امروز برای ادراک این معنی توضیحی لازم است و طبعاً پس از ادراک نیز، خواننده لذتی از این تعبیر نمی‏برد و حال آنکه شاید اصطلاحات عامیانه رانندگان اتوموبیل مانند «گاز دادن»  و «دنده گرفتن» برای عموم آشکارتر باشد و از آنها بیشتر لذت ببرند.

در باره مفاهیم علمی و فنی که تازه پیدا شده و لغاتی که برای بیان آنها پدید آمده و با به عاریت گرفته شده گفتگوی بسیار نباید کرد زیرا احتیاج به‏ آنها را همه می‏دانند.

از این گذشته اوصاف و حالات نفسانی که موضوع ادبیات قدیم است کلی است. ادبیات جدید به‏دقایق و جزییات توجه می‏کند و همین توجه در همه موارد آنرا بالفاظ و تعبیرات تازه‏ای محتاج می‏سازد. چشم پوشی از این الفاظ مستلزم پرهیز از تجدد و تنوع و ترقی ادبیات است. آیا معانی را فدای الفاظ باید کرد و برای مراعات شیوه بیان و قواعد ادبی قدیم که از روی آثار گذشتگان بدست آمده است از ایجاد آثاری که خود قواعد و اصول تازه‏ای ایجاد می‏کند چشم باید پوشید؟

تا اینجا به ادیبان تاختیم. اما گمان نباید برد که نویسندگان جوان نیز همیشه در راه خود درست می‏روند و برای ایشان بیم گمراهی نیست.

لغات و تعبیرات فصیح این مزیت را دارند که در طی زمان دراز مورد استعمال بزرگانی که امروز در هنر و اسناد ایشان شک نیست قرار گرفته‏اند و به این سبب دارای صراحت و دقت حکایت از معانی هستند. معنی دقیق آنها را همه کس می‏داند و این علامت نزد همه اهل زبان از معنی معین واحدی حکایت می‏کند. و اگر کسی معنی آنها را نداند با مراجعه به فرهنگ‏ها و آثار پیشینیان می‏تواند خوب دریابد. شرط اصلی فصاحت کلمه همین است زیرا لفظ علامت مشترکی است که قومی برای بیان معنی واحدی به‏کار می‏برند. اکثر الفاظ و تعبیرات جدید این صفت را ندارند: در کتابی ثبت نشده‏‏اند، نویسندگان بزرگ و زبردستی آنها را بکار نبرده‏‏اند، معانی آنها مبهم است یعنی همه کس از آنها معنی صریح واحدی در نمی‏یابد، استعمال بعضی از این کلمات و تعبیرات خاص است نه عام. یعنی مردمان ولایتی یا شهری با دهی و حتی محله‏ای آنرا بکار می‏برند و دیگران بجای آن، اصطلاح خاص خود را دارند. پس فایده این کلمات عام نیست و ادبیات باید دارای فائده عام باشد. زیرا کتاب را برای اهل محله یا دهی نمی‏نویسند.

از این نکته هم که بگذریم عیب دیگری در کارست و آن عدم صراحت این الفاظ می باشد. کلماتی که ثبت و ضبط نشده و در ضمن استعمال نویسندگان بزرگ صراحت و وضوح نیافته نزد هر کس یا هر طبقه و هر ناحیه نوعی از معنی دارد که با مفهوم آن در جای دیگر درست یکی نیست و حتی گاهی مختلف است. مگر غرض نویسنده نه اینست که معنی مقصود خود را به ذهن دیگران الفا کند؟ پس با این وسیله ناقص یا نادرست چگونه به مقصود خواهد رسید؟

کسانی که از خرابی زبان می‏اندیشند بیم‏شان از همین نکته است.

اما نکته دیگر: میان سخن گفتن و نوشتن فرق فاحشی هست. گوینده برای بیان مقصود وسائلی دارد که در اختیار نویسنده نیست. از جمله این وسائل یکی آهنگ سخن گفتن است. اگر جمله واحدی را به‏آهنگ‏های مختلف بگویید شنونده معانی مختلفی از آن در می‏یابد. در نوشتن، این وسیله برای بیان مقصود در میان نیست. یعنی در هیچ‏یک از خطوطی که تاکنون در دنیا بکار می‏رود علاماتی برای بیان آهنک عبارت وجود ندارد. بنابراین نوشتن نسبت به گفتن وسیله ناقص‏تری برای بیان مقصودست. مثالی بزنیم: به‏شما می‏گویم «این سنگ را از زمین بردار، اگر توانستی» جمله «اگر توانستی» که با لحن خاصی آنرا ادا می‏کنم به‏معنی «هرگز نمی‏توانی» بکار می‏رود. شما فوراً این معنی در می‏یابید و منتظر نیستید که در دنبال آن چیزی بگویم. اما اگر این عبارت را در کتابی بخوانید معنی جمله ناقص شرطی از آن ادراک می‏کنید و انتظار دارید که جواب شرط نیز در دنبال آن بیابد، یعنی اگر توانستی چه خواهد شد.

در این باب باز نکته‏های دیگر هست. وقتی‏که سخن می‏گوییم حرکات و اشارات چشم و ابرو و دست نیز به یاری کلمات و عبارات می‏آیند و در نوشتن از این یاری محرومیم. به‏علاوه وقتی‏که شما با کسی گفتگو می‏کنید از آن بیم ندارید که مقصود شما را در نیابد، زیرا چاره کار آسان‏ست: می‏پرسد و شما دوباره توضیح می‏دهید. اما نوشته‏های شما به‏جاهایی می‏رود که خودتان همراه آن نیستید تا اگر مبهم بود به توضیح بپردازید.

این نکات ایجاب می‏کند که در نوشتن بیش از گفتن دقت کنیم. قواعد دستوری و ادبی بیشتر برای همین منظور بوجود آمده است. یعنی این قواعد مختص نوشتن است و گرنه لالان هم با اشارات می‏توانند مقصود خود را به‏طرف بفهمانند.

از همه این نکات چنین نتیجه می‏گیریم که نمی‏توان بی‏پروا همه اصطلاحات و لغات عامیانه را در آثار ادبی وارد کرد و به همین دلیل کوتاه و ناقص که چون در زندگانی روزانه بکار می‏رود قابل ثبت و ضبط است قانع بود. نویسنده به‏عهده دارد که الفاظ و تعبیرات را، مانند صراف و زرگر، به‏محکی دقیق بزند و سره را از ناسره جدا کند و اجزاء را با دقت تمام چنان بجای خود بنشاند که در مجموع آنها تناسب و زیبایی وجود داشته باشد. این محک جز ذوق نیست؛ اما ذوق را مطالعه و دقت در کار گذشتگان هنرمند و آگاهی از راه و رسم ایشان پرورش می‏دهد و به‏بار می‏آورد.

دروغ است که ذوق و قریحه فطری و ذاتی است. آنچه فطری است همت و دقت و ثبات در ادراک دقایق و رموز فنون است تا آن ملکه نفسانی که نیک را از بد و زشت را از زبیا می‏شناسد حاصل شود.

اصول و قواعد را باید آموخت، نه به‏قصد آنکه تا ابد پا بند آنها باشیم اما به‏این منظور که بتوانیم از آنها تجاوز کنیم. این «تجاوز» به معنی ترقی است. اما ترقی بی‏اطلاع از آنچه دیگران پیش از ما کرده‏اند حاصل نمی‏شود. باید دانست که «ترقی» و «تجدد» امری نسبی است. آنچه ما می‏خواهیم بکنیم شاید هر یک از پیشینیان ما به نسبت زمان خود، بیش از ما کرده‏اند.

ایمان بهتر و زبردستی گذشتگان نباید دست و پای ما را بگیرد و مانع پیشرفت ما شود. اما بی‏اطلاع از آنچه دیگران کرده‏‏اند «پیشرفت» هیچ معنی ندارد.

زبان را وسعت باید داد و یکی از مهمترین وسائل این کار یاری خواستن از الفاظ و اصطلاحات تازه‏ایست که عامه مردم، به حسب احتیاج خود بکار می‏برند. اما این کار نباید چنان بی‏پروا انجام بگیرد. که هر نویسنده‏ای زبان محله یا ده و شهر خود را وسیله بیان قرار دهد و قواعد زبان در هر نوشته‏ای رنگی دیگر بگیرد و ملوک الطوایف ادبی برقرار شود به‏طوری‏که زبان هر نویسنده را فقط همشهری‏های او بدانند و بخوانند و دیگران محتاج ترجمه کردن آن باشند.

چگونه از این خطر پرهیز می‏توان کرد؟ چاره یکی بیش نیست. نویسنده باید به‏مطالعه و تتبع در آثار بزرگان قدیم از اصول و قواعد مسلم زبان اطلاع یابد تا بتواند مواد تازه را به حسب آن اصول، که در طی قرن‏ها پدید آمده و نزد اهل فن و صاحبان سرمایه ذوق و هنر مورد قبول یافته، مرتب سازد. نجابت الفاظ را از میان نباید برد اما به‏ الفاظ و تعبیرات عامیانه، صفت نجابت باید بخشید و این هنر از کسی ساخته است که به‏دانش و ذوق، لیاقت فرماندهی بر عالم الفاظ یافته باشد.

به‏مدرسه باید رفت، و از آن چاره نیست، اما البته تا پایان عمر در مدرسه نباید ماند.

پرویز ناتل خانلری

تهیه و تنظیم برای تبیان : مهسا رضایی - بخش ادبیات