اعجاز معانی قرآن

زیبایى قرآن فقط در الفاظ و عبارات و فصاحت و بلاغت آن نیست. این كتاب مقدس برخوردار از یك زیبایى برتر و ارزش والاتر، یعنى مفاهیم و معانى عمیق و دقیق است. قرآن رسالت‏ خویش را هدایت بشر شناسانده ‏است، و كتابى است كه پیامبر، با آن، مردم را از ظلمت‏ها به نور رهنمون مى‏گردد.¹

قرآن به عنوان قانون اساسى اسلام در برگیرنده مجموعه‏اى از اصول و ضوابط هماهنگ با فطرت انسانى است كه همواره بر تارك اندیشه‏ها چون خورشیدى مى‏درخشد و عزت و عظمت را در گرو آشنایى و عمل به قوانین خود مى‏داند.

قرآن در این بخش بدون شك اعجاز است. در زمانى كه انحطاط در اخلاق و آداب و رسوم اجتماعى به اوج خود رسیده بود و غارت و چپاول، امتیاز به‏ حساب مى‏آمد و دختران زنده به گور مى‏شدند و خیانت و فساد و فحشا و بى‏عدالتى فراگیر شده ‏بود، قرآن، كه پرچمدار مترقى‏ترین قوانین و مطرح‏كننده ارزش‏ها و فضایل انسانى است ظهور مى‏كند و به مردم صداقت، امانت، اخوت، وحدت و انسانیت را یادآور مى‏شود; آنان را از جهل به سوى علم، از تاریكى به سوى نور و روشنایى و از رذایل به سوى فضایل سوق مى‏دهد.

در سایه همین تعلیمات و قوانین حیات‏بخش است كه اسلام شرق تا غرب عالم را فرا مى‏گیرد و پرچم تمدن شكوهمند اسلامى در همه اقطار به اهتزاز درمى‏آید. نمونه‏هایى از این اصول و قوانین را در قرآن یادآور مى‏شویم:

الف) اصل عدالت و امانت

إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُكُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْكُمُواْ بِالْعَدْلِ.²

ب) اصل كلى امر به نیكى‏ها و نهى از زشتى‏ها

إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ³

ج) اصل مقابله به مثل در برابر متجاوزان

فَمَنِ اعْتَدَى عَلَیْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَیْكُمْ .⁴

د) اصل مساوات و برابرى مردم و تعیین معیار امتیاز، در ارزش‏هایى چون تقوا، علم و جهاد در راه‏خدا

إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ .⁵

ه) اصل نفى هرگونه استبداد

...وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَلَ الَّتِی كَانَتْ عَلَیْهِمْ ⁶

و) اصل عدم سلطه كافران بر مؤمنان

وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْكَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً ⁷

ز) اصل شدت در برابر كافران و رحمت در برابر مؤمنان

مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ ⁸

ح) اصل صلح و اخوت

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْكُمْ⁹

ط) اصل توصیه به وحدت

وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ .... ¹⁰

ى) اصل بهره‏بردارى از نعمت‏هاى الهى

مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِیَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ¹¹

ك) اصل وفاى به عقود

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ  ¹²

ل) اصل لاحرج

وَمَا جَعَلَ عَلَیْكُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ ¹³

م) اصل تكلیف به قدر طاعت

لاَ یُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا ¹⁴

ن) اصل پذیرش اختیارى دین

 لاَ إِكْرَاهَ فِی الدِّینِ ¹⁵

اصولى را كه اشاره نمودیم تنها گوشه‏اى از معارف قرآن است. قرآن سراسر شفا، نور، رحمت، هدایت و حقانیت است. جاودانگى آن به گونه‏اى است كه گذشت‏زمان تاثیرى در طراوت و حلاوت آن ندارد. همه این اصول مترقى را در بدترین دوره انحطاط اخلاقى و در دوران رواج وحشیگرى مطرح و در بخش‏هاى مختلف زندگى از قبیل امور اقتصادى، مالى، اجتماعى و سیاسى، امور نظامى و دفاعى، امور حقوقى، ثروت‏هاى عمومى، معاملات، ازدواج، طلاق، ارث و ... در عالى‏ترین شكل تبیین نموده‏است.

معارف دینى در قرآن در این مجموعه از اصول و مقررات خلاصه نمى‏گردند، بلكه در بخش اعتقادى و اثبات وحدانیت، نبوت، امامت و قیامت و خلاصه از مبدا تا معاد، آن‏چه را قرآن مطرح نموده، مطابق با عقل سلیم و برهان قویم است. آیات مربوط به خداپرستى و توحید، آیات معرفى‏كننده پیامبران و رسولان الهى، آیات مربوط به قیامت و معاد، آن‏گاه كه با مطالب دو كتاب تحریف شده تورات و انجیل مقایسه مى‏گردند، نزاهت و قداست قرآن را بیش از پیش جلوه‏گر مى‏كنند. ¹⁶

اكنون برخى از آیات مربوط به خداشناسى در قرآن را مرور مى‏كنیم:

آن‏گونه كه سزاوار اوست، قرآن خداوند را از هر گونه عیب و نقص مبرا دانسته و او را توصیف نموده است.

آیا این ‏گونه معرفى خداوند در زمانى كه مردم گرفتار عقاید موهوم و خرافى در پرستش خدایان خویش بوده‏اند، مى‏تواند از اندیشه فردى از میان همین قوم نشات گرفته باشد؟

آیا این مجموعه عظیم از اصول و قواعد و مقررات مترقى در كنار معارف بلند و پرمحتواى اعتقادى و اخلاقى - تربیتى، مى‏توانند به چیزى جز معجزه‏بودن این كتاب شهادت دهند؟

مقررات و معارفى كه با فطرت و سنن خلقت هماهنگى داشته و به همین جهت بقا و دوام آنها تضمین گشته است; هر دو بخش جسم و روح انسان‏ها را در نظر گرفته و با تكیه بر ارزش‏هاى اخلاقى و معنوى در ضمن بهره‏مند كردن انسان از مواهب مادى و طبیعى، او را در مسیرى متعادل و موزون قرار داده است. هم رهبانیت را نكوهیده و هم شان انسان را فراتر از وابستگى به مادیات دانسته است و در یك كلام قرآن‏كریم در دو بعد علمى و عملى، یعنى تعلیم معارف و حقایق هستى و تشریع قوانین و مقررات زندگى، آن‏چه را بشر نیازمند به آن بوده، در اختیار او گذارده است.

1. كتاب انزلناه الیك لتخرج الناس من الظلمات الى النور. ابراهیم (14) آیه 1

2. نساء(4) آیه 58

3. نحل(16) آیه 90

4. بقره(2) آیه 194

5. حجرات(49) آیه 13

6. اعراف(7) آیه 157

7. نساء(4) آیه 141

8. فتح(48) آیه 29

9. حجرات(49) آیه 10

10. آل‏عمران(3) آیه 103

11. اعراف(7) آیه 32

12. مائده(5) آیه 1

13. حج(22) آیه 78

14. بقره(2) آیه 286

15. همان، آیه 256

16. نسبت‏هاى ناروایى هم‏چون زنا و شرب خمر به پیامبران الهى و امورى دیگر كه انسان از بیان آن شرم دارد، معرف حالات پیامبران در تورات و انجیل است. (ر.ك: البیان، بخش مربوط به اعجاز در معارف دینى).

17. بقره(2) آیه‏116

18. حشر (59) آیه‏22-24