زبان شناسی جنسیت!(3)

کنکاشی در پژوهش های زبان شناسی جنسیت

بخش اول ، بخش دوم ، بخش سوم(پایانی) :

4) زبانشناسی جنسیت و زبان فارسی

مرور مطالعات مربوط به زبان فارسی و جنسیت نشان می دهد که در این حوزه مطالعاتی در دو گونه نوشتاری و گفتاری زبان فارسی پژوهش هایی انجام شده است. هدف این مطالعات در مجموع بررسی تاثیر متغیر جنسیت بر کاربردهای زبانی است. در میان عناوین پایان نامه های این حوزه در گونه نوشتاری موضوعات ادبیات داستانی معاصر (از جمله واژگان و انتخاب واژگان در ترجمه متون نثر ادبی از انگلیسی به فارسی...) (اصلانی، 1383؛ برزگر آق قلعه، 1378؛ عاصفی کیا، 1384)، واژگان نوشتاری دانش آموزان (توکلی،1380)، استراتژی های ارتباطی(مانند مبالغه، همدلی، رقابت) در نوشتار(جابر،1381؛ رویگریان، 1378) مطرح شده است. در گونه گفتاری نیز تأثیر متغیر جنسیت بر استراتژی های مکالمه ای گونه عامیانه (مانند قطع کلام در گفتگوهای زوج ها، شروع و پایان مکالمه، تعارف، ادب، هنجارهای واژگانی) (پورجهان، 1378؛ دیرین، 1380؛ جان نژاد،1380؛ افتخاری، 1378؛ شازاد،1381؛ نقش تبریزی،1381؛ (Yamini, 1996)؛ عاملی موسوی، 1368؛ شکیبا، 1383؛ شاه ناصری،1381؛ شیخی، 1386؛ یعقوبی، 1387)، مورد بررسی قرار گرفته است. توصیف کلی گونه محاوره ای فارسی(با توجه به تفاوت های کاربردی دو جنس در تلفظ، و از جمله تکیه، ضمایر شخصی و صورت های خطاب) (عسگری، 1375؛ نصرتی، 1378؛ کشاورز، 1371)، نیز از جمله موضوعاتی است که به آن پرداخته شده است. تاثیر سایر متغیرهای اجتماعی مانند قدرت و پست سازمانی(مهدی پور، 1378؛ عدمی،1383)، طبقه اجتماعی(مدنی، 1378)، بر جنسیت در زبان نیز مورد توجه قرار گرفته است. تاثیر جنسیت در نگرش های زبانی(نسبت به کاربرد یک گونه خاص مثلاً گونه معیار) (صفایی اصل، 1383؛ انصاری، 1386) و نیز بر استفاده از برخی پدیده های زبانی ناشی از برخوردهای زبانی(مانند رمزگردانی، قرض گیری و یادگیری زبان) (رضاپور، 1386؛ رحمتیان و اطرشی، 1386) دسته دیگری از موضوعات مورد توجه در این حوزه است.

از جمله عناوینی که به بررسی جنسیت در ساختار زبان فارسی پرداخته اند می توان به بررسی جنسیت در واژگان (فارسیان، 1378)، نگاه مقابله ای به زبان فارسی و انگلیسی (Chakani, 2001) و جنسیت و شمول معنایی (شجاع رضوی، 1386) اشاره کرد که در واقع بررسی نظام ساختاری زبان از نظر انعکاس موضوع جنسیت است.

برخی از موضوعات کلی بوده و مثلاً به بررسی تاثیر جنسیت بر تعامل زبان و فکر (Chane, 2001) و یا بر زبان و جامعه (نوشین فر، 1374) می پردازند.

از طرف دیگر در حوزه «برنامه ریزی جنسیتی زبان فارسی» هیچ پژوهش مستقلی صورت نگرفته و اساساً آنچه در این مورد گفته شده همه مبتنی بر حدس و گمان است.

5) جمع بندی

مهم ترین نقیصه های موجود در پژوهش های زبانشناسی جنسیت به طور کلی و در زبان فارسی و فارسی زبانان عبارتند از:

الف) مفهوم جنسیت به طور دقیق تعریف نشده است و شاید به همین دلیل پژوهش های موجود معمولاً از منظری بسیار محدود به موضوع نگریسته و مثلاً فقط به ارتباط واحدهای واجی(یا به طور کلی متغیرهای زبانی) و جنس شرکت کنندگان در گفتمان محدود می شوند. در واقع نظریه های جنسیتی مطرح هیچ جایگاهی در این پژوهش ها ندارند.

ب) جنس زیست شناختی که همواره ملاک تعریف جنسیت در مطالعات زبانشناسی جنسیت قرار می گیرد، یک تقسیم بندی ساده انگارانه است که ابعاد اجتماعی، روانشناختی و فرهنگی این مفهوم را در بر نداشته و در نتیجه موجب مورد غفلت واقع شدن بسیاری از موضوعات مرتبط در این زمینه می شود.

ج) مفهوم جنسیت یک مفهوم ایستا نیست که در طول زمان و از جامعه ای به جامعه دیگر (به بیان دقیق تر از یک شبکه اجتماعی به شبکه اجتماعی دیگر) ثابت و یکسان بــاقی بماند. این مفهوم را باید در طیفی که یک سر آن جنسیت زیست شناختی و سر دیگر آن جنسیت فرهنگی است، مشاهده کرد و بنابراین لازم است که این مفهوم در هر بافت، هر جامعه زبانی و حتی هر گروه اجتماعی دوباره تعریف کرد.

د) در مطالعات زبانشناسی جنسیت، معمولاً «بافت» به چند متغیر اجتماعی مجزا از هم با تعاریف سنتی غیر بافت محور مانند سن، تحصیلات، طبقه اجتماعی، شغل و ... محدود می شود؛ و این درحالی است که «بافت» شبکه ای از روابط این متغیرهاست. یعنی لازم است که پژوهشگر این حوزه برای ترسیم این بافت به تلفیق متغیرها بر اساس الگوی فرهنگی مربوط به هر جامعه بپردازد. در واقع، این بدین مفهوم است که پژوهش های این حوزه باید از نظریه های اجتماعی مرتبط بهره بگیرند، چرا که معمولاً این نوع مطالعات به گزارش آمار و ارقام مطالعه میدانی ختم شده و هیچ گونه توصیف و تحلیل اجتماعی به همراه ندارند. رویکرد بافت مدار در مطالعات زبانشناسی جنـــسیت و به بیان ساده تر تلفیق و ترکیب رفتارهای زبانی و غیر زبانی که محل تلاقی جـــامعه شناسی زبان و تحلیل گفتمان است لازم و ضروری است.

به این ترتیب، در مطــالعات زبانشناسی جنسیت، زبان و رفتار زبانی سرمایه نمادین بیان هویت های جنسی تلقی می شود.

و) مطالعات کمی این حوزه معمولاً مبتنی بر نمونه های آماری محدود هستند و بنابراین قابلیت تعمیم ندارند.

ز) علاوه بر این که بیشتر مطالعات این حوزه فقط در مورد یک زبان یعنی انگلیسی انجام شده اند، مطالعات زبانشناسی جنسیت در سایر زبان ها و از جمله زبان فارسی نیز با الگوبرداری صرف و بدون هرگونه بومی سازی با بافت فرهنگی مرتبط انجام شده است.

ح) تحلیل های اندکی که در این حوزه انجام شده است، به طور ناخودآگاه مبتنی بر این فرض است که رفتار زبانی مردانه نُرم وهنجار است، آن چنان که در برنامه ریزی های جنسیتی زبان، فمینیست ها نیز گرفتار همین عادت فکری هستند.

ط) زبانشناسی جنسیت دارای ابعاد مختلفی است. برخی از این ابعاد عبارتند از: عناصر زبانی جنسیتی در نظام ساختاری زبان که ممکن است در آواها، تکواژها، واژه ها، نظام صرفی، نحوی و گفتمانی زبان ها ظاهر شوند؛ کاربردهای زبانی مختلف جنسیت ها، مشخصه های گفتمانی تعاملات مختلف جنسیت ها با هم و بالاخره برنامه ریزنسیتی زبان به عنوان زیرشاخه ای از تحلیل انتقادی گفتمان و برنامه ریزی زبان. به این ترتیب، مشاهده می شود که این حوزه، حوزه ای میان رشته­ای است که پژوهش در آن مستلزم استفاده از نظریه های زبانشناسی، جامعه شناسی، روان­شناسی، مردم شناسی و تحلیل گفتمان است.

ی) توصیف ساختار زبان فارسی از بعد عناصر زبانی جنسیتی و طبقه­بندی انواع این عناصر لازم و ضروری می نماید. پژوهش هایی که تاکنون در ارتباط با زبانشناسی جنسیت و زبان فارسی انجام شده است، بیشتر در حوزه کاربردهای زبانی مختلف جنسیت ها بوده است، با این حال در بیشتر این آثار تحلیل های جامعه شناختی و بافتی انجام نشده است و محققان کار را به گزارش آمار و ارقام ختم نموده اند. در مورد مشخصه های گفتمانی تعاملات مختلف جنسیت ها با هم نیز اگرچه پژوهش های انگشت شماری انجام شده است، هیچ یک در جهت توصیف جامع این گفتمان­ها نبوده است و بالاخره در حوزه برنامه ریزی جنسیتی زبان فارسی هیچ پژوهش نظام مند و علمی انجام نشده است.

منابع 

^{- اصلانی، محمدرضا (1383)، «تعامل زبان و جنسیت و کارکرد آن در ادبیات داستانی معاصر فارسی»، به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، مرکز تهران.}

^{- افتخاری، معصومه (1378)، «قطع گفتار در گفتگوهای خانوادگی زوج­های فارسی زبان تهرانی», به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.}

^{- انصاری، لیلا (1386)، «بررسی تفاوت­های گفتار زنان و مردان در جامعه زبانی کازرون», به راهنمایی دکتر محمدرضا پرهیزگار، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، واحد تهران.}

^{-برزگرآق قلعه، عبدالحسین (1378)، «جنسیت و تفاوت واژگان افراد در فارسی معیار به کار رفته در ادبیات داستانی»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه تهران.}

^{-پاک‌نهاد جبروتی، مریم (1381)، «فرادستی و فرودستی در زبان»، تهران: انتشارات گام نو.}

^{-پور جهان، پریسا (1378)، «گونه عامیانه زبان فارسی و تفاوت­های کلامی زنان و مردان», به راهنمایی دکتر ویدا شقاقی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.}

^{-توکلی، مرجان(1380)، «بررسی تأثیر جنسیت بر روی گستره واژگان نوشتاری دانش آموزان مقطع راهنمایی در شهر تهران»، به راهنمایی دکتر ارسلان گلفام، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تربیت مدرس.}

^{-جابر، مریم (1381), «بررسی مبالغه و رابطه آن با جنسیت در نوشتار فارسی و انگلیسی», به راهنمایی دکتر سید محمد ضیاء حسینی, کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی.}

^{-جان نژاد، محسن(1380)، «زبان و جنسیت: پژوهش زبان­شناختی اجتماعی؛ تفاوت­های زبانی میان گویشوران مرد و زن»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تهران.}

^{-دیرین، معصومه (1380)، «جنبه­هایی از تفاوت رفتار کلامی مردان و زنان فارسی زبان تهران»، به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.}

^{-رحمتیان، روح‌الله؛ اطرشی، محمدحسین (1386)، «بررسی نقش جنسیت در فرآیند یادگیری زبان خارجی»، پژوهش‌نامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، ویژه‌نامه زبان‌شناسی، شماره 55.}

^{-رضاپور، ابراهیم (1386)، «بررسی تأثیر عوامل اجتماعی نظیر سن، جنسیت، تحصیلات و شغل بر بسامد رمزگردانی»، مجله زبان‌شناسی، سال بیست و دوم، شماره 43.}

^{-رویگریان، شیوا (1378)، «سخن همدلانه و رقابت جویانه در ادبیات زنان پس از انقلاب»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تهران.}

^{-شازاد، لیلا (1381)، «نقش جنسیت در شروع و پایان مکالمات حضوری سریال­های ایرانی تلویزیون»، به راهنمایی دکتر حسین وثوقی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی. واحد تهران مرکزی.}

^{-شاه ناصری، شادی (1381)، «بررسی هنجارهای واژگانی در تعاملات کلامی دختران نوجوان»، به راهنمایی دکتر ویدا شقاقی، دانشگاه علامه طباطبایی.}

^{-شجاع رضوی، سعیده (1386)، «جنسیت و شمول معنایی»، فصل‌نامه پازند، سال سوم، شماره 10.}

^{-شکیبا، نوشین (1383)، «تأثیر بافت اجتماعی کاربرد دشواژه­ها توسط زنان و مردان تهرانی»، به راهنمایی دکتر ویدا شقاقی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.}

^{-شیخی، حامد (1386)، «تفاوت­های گونه عامیانه میان جنس مذکر و مونث در فارسی تهرانی»، به راهنمایی دکتر نگار داوری اردکانی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، واحد تهران.}

^{-صفایی اصل، اسماعیل (1383)، «بررسی نگرش دانش­آموزان دوزبانه شهر مرند نسبت به کاربرد زبان فارسی با تکیه بر جنسیت و طبقه اجتماعی»، به راهنمایی دکتر سید محمد ضیاء حسینی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی.}

^{-عاصفی کیا، مهرنوش (1384)، «بررسی نقش جنسیت در انتخاب واژگانی در ترجمه متون نثر ادبی از انگلیسی به فارسی»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.}

^{-عاملی موسوی، بهناز (1368)، «گفتار مؤدبانه و جنسیت در فارسی تهران»، به راهنمایی دکتر علی اشرف صادقی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تهران.}

^{-عدمی، فریبا (1383)، «بررسی کاربرد سبک­های گفتاری زبان فارسی و امکانات اداری بر اساس متغیرهای جنس و سن در چارچوب زبانشناسی اجتماعی»، به راهنمایی دکتر یدالله پرمون، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، مرکز تهران.}

^{-عسگری، معصومه (1375), «تفاوت­های تلفظی زنان و مردان در فارسی تهرانی»، به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی.}

^{-فارسیان، محمدرضا (1378)، «جنسیت در واژگان»، به راهنمایی دکتر علی افخمی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه تهران.}

^{-کشاورز، محمدحسین (1371)، «رابطه متقابل زبان و جامعه بر نقش اجتماعی ضمایر شخصی و صورت‌های خطاب»، مجله زبان‌شناسی, سال نهم، شماره 18.}

^{-مدرسی، یحیی (1368)، درآمدی بر جامعه‌شناسی زبان، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.}

^{-مدنی، راشین (1378)، «تفاوت­های جنس در زبان فارسی تهران بر حسب طبقه اجتماعی»، به راهنمایی دکتر نادر جهانگیری، کارشناسی ارشد آموزش زبان فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد.}

^{-مهدی پور، مرجان (1378)، «بررسی قدرت در گفتار زنان و مردان فارسی زبان», به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی.}

^{-نصرتی، لیدا (1378)، «بررسی تفاوت­های تکیه کلامی در گفتار زنان و مردان فارسی زبان تهران»، به راهنمایی دکتر یحیی مدرسی، کارشناسی ارشد زبان شناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی.}

^{-نقش تبریزی، نوشین (1381)، «استفاده از تعارفات و ارتباط آن با جنسیت در زبان فارسی»، به راهنمایی دکتر زهره اسلامی راسخ، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران.}

^{-نوشین فر، ویدا (1374)، «زبان، جنسیت و اجتماع»، به راهنمایی دکتر مهدی مشکوه الدینی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه فردوسی مشهد.}

^{-یعقوبی، هما (1387)، «تاثیر جنسیت بر شیوه بیان تقاضا در زبان فارسی»، به راهنمایی دکتر نگار داوری اردکانی، کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی، دانشگاه پیام نور، واحد تهران.}

^{- chakani, Sarvar (2000), “Language and Gender: A Contrastive View on Farsi and English Discourse”, Supervised by: Dr. B. Behnam, MA. In TEFL, Islamic Azad University of Tabriz.}

^{- Ghane, Mohammad Hassan (2001), “The Interaction of Language and thought between Male and female among Persian and English Speakers”, Supervised by: Dr. L. Yarmohammadi, MA. In TEFL, Islamic Azad University of Shiraz.}

^{- Tannen, D (1995), “The Power of Talk: Who Gets Heard and Why”, Harvard Business Review, September, v 73, n5, p 138-148.}

^{-? Wardhaugh, Ronald (2006), An Introduction to Sociolinguistics (5th ed.), Oxford :Blackwell Publishing.}

^{- Wodak, Ruth& Benke, Gertrud (2007),”Gender as a Variation in Sociolinguistics ” in The Handbook of Sociolingistics, Cambridge, MA: Blackwell.}

^{- Yamini, Hojjatollah (1996), “A Sociolinguistic Study of Sex-Based Difference in Persian Compliment Patterns”, Supervised by: Dr. F. Sadighi, MA. In TEFL, Shiraz University.}

^{- Mills, Margaret, H.(ed.) (1999), Slavic Gender Linguistics, Amsterdam: John Benjamins.}

نگار داوری اردکانی / عطیه عیار

تهیه و تنظیم برا ی تبیان : زهره سمیعی – بخش ادبیات تبیان