تبیان، دستیار زندگی
روزی حضرت امام صادق علیه‏السلام آداب و نحوه گرفتن زکات را که در نامه 25 نهج البلاغه آمده است، از قول حضرت امام علی علیه‏السلام نقل می‏کرد، در اثنای آن گریه کرد و فرمودند: «به خدا سوگند حرمتها را شکستند و به کتاب خدا و سنّت پیامبرش عمل نکردند.»(1) در اه
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

نگرانی امام رضا(ع) از نعمتهای خدا
زکات

یكى از مهمترین فروعات دین ما، زكات است. در اهمیّت زكات همین بس كه در قرآن مجید پس از نماز و همردیف با آن آمده و نشانه ایمان و موجب رستگارى انگاشته شده است.

اهمیت زکات

روزی حضرت امام صادق علیه‏السلام آداب و نحوه گرفتن زکات را که در نامه 25 نهج البلاغه آمده است، از قول حضرت امام علی علیه‏السلام نقل می‏کرد، در اثنای آن گریه کرد و فرمودند: «به خدا سوگند حرمتها را شکستند و به کتاب خدا و سنّت پیامبرش عمل نکردند.»(1)

در اهمیت زکات همین بس که یکی از پایه‏های دین مبین اسلام شمرده شده و به عنوان درمان دردهای اقتصادی جامعه محسوب می‏شود؛ چنان که اگر برای عضوی از بدن کسی ناراحتی‏ای پیش بیاید او را از حرکت می‏اندازد، در جامعه نیز اگر گروهی با مشکلات مالی روبه‏رو شوند، حرکت آن جامعه فلج می‏شود.

حضرت امام رضا علیه‏السلام فرمودند:

«خداوند به من نعمتهایی داده است که دائما نگران آن هستم تا حقوقی را که نسبت به آنها بر من واجب کرده است، پرداخت کنم.

سؤال شد: شما نیز با آن مقام بزرگی که دارید به سبب تأخیر زکات از خدا می‏ترسید؟

فرمودند: بله. چنین است»(2)

زكات هم مانند خُمس موارد معینى دارد. زكات نوعى پرداخت مالى است شبیه به مالیات كه به نه چیز تعلق می گیرد طلا، نقره ، گـنـدم ، جـو، خرما، مویز، گاو، گوسفند و شتر.

زكات گندم و جو وقتى تعلق مى گیرد كه به آنها گندم و جو گفته شود , وزكات كـشمش وقتى واجب مى شود كه انگور مى باشد , و زكات خرما وقتى تعلق مى گیرد كه عرب به آن تـمر گوید , ولى وقت ملاحظه نصاب وقت خشكیدن آنها است

در فقه درباره شرایط تعلق زكات به ایـن امـور نـه گـانه و درباره مقدار زكات و درباره مصرف آن كه به چه مصارفى باید بـرسـد بـحـث مـی  شـود.

در قـرآن زكـات غـالبـا هـمردیف نماز ذكر می شود. در قرآن از مسائل زكات فقط مصارف آن توضیح داده شده است ، آنجا كه مى فرماید:

(انما الصدقات للفقراء و المساكین و العاملین علیها والمولفه قلوبهم و فى الرقاب و الغارمین و فى سبیل الله و ابن السبیل .)( (توبه/60)

صـدقـات بـراى نـیـازمـنـدان و تـهـیـدسـتـان و ماموران جمع آورى آنها، و مردمى كه باید دل آنـهـا به دست آید، و در راه آزادى بردگان ، و قرض داران و در راه خیرى كه به خدا منتهى گردد و مسافران بى توشه مى باشد.(3)

یك قسم از آن مالیات بدن وحیات است كه هر سال یك مرتبه در روز عید فطر پرداخت مى شود و تنها بر كسانى كه قدرت مالى پرداخت آن را دارند واجب است. یك قسم دیگر، زكات اموال است ، ولى چنین نیست كه تمام اموال مردم مشمول این قانون باشد و تنها نُه چیز است كه زكات  دارد و مى توان آنها را به سه دسته تقسیم كرد:

موارد وجوب زكات (4)

1. غلات، گندم، جو، کشمش و خرما

2. دامها: گاو، گوسفند و شتر

3 - سكه هّا: طلا و نقره

حدّ نِصاب :

زكات این اشیاء در صورتى واجب مى شود كه به مقدار مشخصى برسد، كه به آن مقدار حد نِصاب مى گویند، یعنى اگر محصولِ به دست آمده و یا تعدادِ دام، از حدّ نصاب كمتر باشد، زكات ندارد.

تمام غلات چهارگانه ، یك نصاب دارد كه حدود 850 كیلوگرم است ، بنابراین اگر محصول بدست آمده از این كمتر باشد زكات ندارد.(5)

مقدار زكات غلات

مقدار زكات غلات بستگى به آبیارى آنها دارد كه به سه دسته تقسیم مى شود.

1 - محصولى كه با آب باران و رودخانه آبیارى مى شود و یا دیمى باشد یك دهم است .

2 - محصولى كه با دلو و یا موتور پمپ آبیارى مى شود یك بیستم است .

3 - محصولى كه به هر دو طریق ، هم از آب باران یا رودخانه و هم دستى آبیارى شده زكات نصف آن یك دهم و نصف دیگر یك بیستم مى باشد.(6)

مقدار زكات گوسفند:

اوّلین نصاب گوسفند، چهل راس است و زكات آن یك گوسفند مى باشد و گوسفند تا به چهل نرسد، زكات ندارد.(7)

مقدار زكات گاو:

اوّلین نصاب گاو، سى راس است و زكات آن یك گوساله مى باشد كه یك سال تمام شده و وارد سال دوّم شده باشد.(8)

مقدار زكات شتر:

اوّلین نصاب شتر پنج راس است و زكات آن یك گوسفند است ، و تا زمانى كه تعداد شترها به 26 راس نرسیده است ، هر پنج شتر یك گوسفند زكات دارد ولى آنگاه كه تعداد آنها به 26 رسید، زكاتش یك شتر است .(9)

صدقه در قرآن، در موارد مستحبی نیز به كار رفته و حتی در مواردی مثل مهریه ازدواج نیز از مشتقات همین ماده استفاده شده است

مقدار زكات طلا و نقره:

نصاب طلا 15 مثقال و نصاب نقره 105 مثقال است ، و زكات هر دو یك چهلم مى باشد.(10)

شرایط وجوب زکات:

زكات در ده چیز گذشته در صورتى واجب مى شود كه مال به مقدار نصاب كه بعدا گفته مى شود برسد , و آن مال شخصى انسان باشد , و مالك آن آزاد باشد.

اگر انسان یازده ماه مالك گاو و گوسفند و شتر و طلا و نقره باشد ,اگرچه اول ماه دوازدهـم زكـات بـر او واجـب مـى شود , ولى اول سال بعد را باید بعد ازتمام شدن ماه دوازدهم حساب كند.

وجوب زكات در طلا و نقره و مال تجارت مشروط به آن است كه مالك در تمام سال عـاقـل و بـالغ باشد , ولى در گندم و جو و خرما و كشمش و همچنین در شتر و گاو و گوسفند مشروط به بلوغ و عقل مالك نمى باشد.

زكات گندم و جو وقتى تعلق مى گیرد كه به آنها گندم و جو گفته شود , و زكات كـشمش وقتى واجب مى شود كه انگور مى باشد , و زكات خرما وقتى تعلق مى گیرد كه عرب به آن تـمر گوید , ولى وقت ملاحظه نصاب وقت خشكیدن آنها است , و وقت وجوب پرداخت زكات در گندم و جو موقع خرمن و جداكردن كاه آنها است , و در خرما و كشمش موقع چیدن آنهاست كه اگر از این وقت بدون عذر و با بودن مستحق تاخیر بیافتد و تلف شود مالك ضامن است.

مصرف زكات:

مصرف زكات هشت مورد است كه مى شود مصرف كرد:

1 - فقیر، و آن كسى است كه درآمد یا موجودى وى كمتر از خرج سالانه خود و خانواده اش باشد.

2 - مسكین ، آنكه به كلّى درمانده و بینوا باشد.

3 - كسى كه از طرف امام علیه السّلام یا نائب او مامور جمع آورى و نگهدارى و توزیع زكات است .

4 - براى اُلفت دادن دلها به اسلام و مسلمانان ، مانند غیرمسلمانان كه اگر به آنها كمكى بشود، به دین اسلام مایل مى شوند یا در جنگ به مسلمانان كمك مى كنند.

5 - آزاد كردن بردگان .

6 - بدهكارى كه نمى تواند قرض خود را بدهد.

7 - در راه خدا، یعنى در كارهایى كه نفع آن به عموم مى رسد و مورد رضایت خداست ، مانند ساختن جاده ، پل و مسجد.

8 - مسافرى كه در سفر درمانده و خرج برگشت به وطن را ندارد، هر چند در وطن خود فقیر نباشد.(11)

مقایسه زكات و صدقه

لفظ صدقه در قرآن، بسیار آمده است. صدقه نیز همانند زكات، در اصطلاح متشرعه، مفهوم خاصی پیدا كرده و تنها بر كمك‌های مالی مستحبی، كه شخص وظیفه شناس و متعبد، علاوه بر تكلیف واجب خود، به فقرا می‌دهد، اطلاق می‌شود كه نقطه مقابل زكات واجب مالی است" اما در قرآن، صدقه نیز همانند زكات، مفهومی بسیار گسترده دارد و علاوه بر صدقات مستحب، بر زكات واجب هم اطلاق می‌شود. چنان كه در این آیه آمده است:

«انّما الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاكِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَهً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَكِیمٌ»(12)

صدقات تنها برای نیازمندان، مساكین، كارگزاران آن، كسانی كه باید دلهاشان را به دست آورد، در راه آزاد شدن بردگان، وامداران، در راه خدا و برای در راه ماندگان باید صرف شود و این فریضیه‌ای است از سوی خداوند و خداوند دانا و حكیم است.

در این آیه، واژه صدقه در مورد زكات واجب به كار رفته و راه‌های مصرف آن را نیز بر می‌شمارد.

صدقه در قرآن، در موارد مستحبی نیز به كار رفته و حتی در مواردی مثل مهریه ازدواج نیز از مشتقات همین ماده استفاده شده است:

«وَ ءاتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَهً»(13)

در این جا «صدُقه» به ضم دال، كه هم ریشه با صدقه است، بر مهریه زن اطلاق شده است.

حضرت امام رضا علیه‏السلام فرمودند:«خداوند به من نعمتهایی داده است که دائما نگران آن هستم تا حقوقی را که نسبت به آنها بر من واجب کرده است، پرداخت کنم. سؤال شد: شما نیز با آن مقام بزرگی که دارید به سبب تأخیر زکات از خدا می‏ترسید؟ فرمودند: بله.»

می‌توان گفت كه در مجموع بیش از بیست مورد در قرآن از واژه صدقه و مشتقات آن مانند: تصدق، صدُقه، مصدقین، مصدقات، متصدقین و متصدقات استفاده شده است.

در قرآن درباره صدقه، تعابیر زیبایی آورده شده و یا نتایج جالبی بر آن بار شده كه افراد را به آن ترغیب می‌كند، مثل آن كه می‌فرماید:

«اگر صدقه خود را مخفی بدارید، بهتر است و گناهان شما را جبران می‌كند و در هر حال، خداوند از كارهای شما آگاه است».(14)

و «با گرفتن صدقه، آنان را پاكیزه گردان».[15]

و «چندین برابر آن را پس خواهند گرفت.»[16]

و «خدا آنان را پاداش می‌دهد».[17]

و «خداوند برایشان زمینه بخشش و پاداش عظیم فراهم كرده است».[18]


شکوری_گروه دین و اندیشه تبیان

پی نوشت ها:

1- وافی، ج 10، ص 156.

2 - جامع الاحادیث، ج 9، ص 42.

3- استاد مطهری، كلیات علوم اسلامى،ج 3

4- توضیح المسائل امام خمینی (ره )، م 1853.

5- همان ، م 1864.

6- همان ، م 1875 تا 1879.

7- همان ، م 1913.

8- همان ، م 1912.

9- همان ، م 1910.

10- همان ، م 1896 تا 1897.

11- همان ، م 1925.

12-  توبه / 60.

13- نساء / 4.

14- بقره / 271.

15. توبه / 103.

16 . حدید / 18.

17 . یوسف / 88.

18 . احزاب / 35.

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.