سرگذشت زبان فارسی در هند
خلاصه: تاریخچه مختصری از رایج شدن زبان فارسی در هند واهمیت آن در ادبیات وعلوم، واهمیت روابط فرهنگی بین ایران و هند.
نوشتة مالك رام دبیر كل افتخاری انجمن روابط فرهنگی هند و ایران ترجمة مسعود رجب‌نیا
مسلمانانی كه در قرن دهم میلادی برابر با قرن چهارم هجری به هند آمدند فارسی زبان بودند. و چون بر این سرزمین فرمانروا گشتند طبیعتاً فارسی ، زبان درباری شد و تا مدتهای مدید فارسی زبان مردم تحصیلكرده و نیز زبان شعر و ادب و مكاتبه بود. چون زمام امور از دست مسلمانان به دست انگلیسی‌ها افتاد، ایشان نیز در آغاز ناگزیر شدند از زبان فارسی برای امور رسمی و دیوانی بهره گیرند. اما فارسی را در كنار انگلیسی به كار می‌بردند.
با گذشت زمان اردو جای فارسی را گرفت. این چنین بود وضع كتابت دیوانی تا سال 1347 كه هند مستقل شد.
در طی دوران حكومت مسلمانان بر هند بیشتر نویسندگان به فارسی می‌نوشتند . كتابهای فراوانی در رشته‌‌های گوناگون به فارسی نوشته شد. این نویسندگان چه مسلمان و چه هندو، به فارسی آشنایی كامل داشتند و بنابراین فارسی‌نویسی برای ایشان دشوار نبود و از این‌رو گنجینه‌ای از آثار تاریخی و دیوانی و علمی به نظم و نثر فراهم شد كه نسخه‌های خطی آنها موجود است. از اینها گذشته انبوهی از نویسندگان و شاعران و دانشمندان از كشورهای اسلامی برای كسب جاه و مال و یافتن تكیه‌گاهی برای زندگی راحت‌تر راهی هند شدند كه حاصل كار ایشان هم اكنون در دسترس ماست. پس شگفت نیست كه شمار نسخه‌های خطی موجود در هند از آنچه در ایران هست درمی‌گذرد.
در دوران حكومت انگلیسی‌ها بطور طبیعی به زبان انگلیسی توجه بیشتری می‌شد. ضمناً بعضی از زبانهای بومی هند نیز برای ارتباطات اهمیتی یافتند. بدینگونه زبان فارسی با وجود آنكه زبان بیان آثار خلاق علمی و ادبی به شمار می‌رفت و در همة مراحل آموزش در برنامه‌ها می‌گنجانیدند تا حد یك زبان درجة دوم تنزیل كرد و همسطح زبانهای كهن سانسكریت و عربی شد.
از زمان استقلال، دانشجویان فوق لیسانس همه دانشگاهها و دانشمندان ما توجه بیشتری به تصحیح و تحشیة متن‌های چاپ نشده و مضبوط در كتابخانه‌های مختلف این كشور و خارج آن مبذول می‌دارند. بدینگونه بسیاری نسخه‌های خطی كه تاكنون بدان توجهی نشده بود شناخته شدند و بر میزان دانش ما از گنج شایگان بازمانده از روزگار قرون وسطی هند افزودند. بسیاری از دانشجویان متن‌های خطی را با درجه‌های مختلفی از تبحر و تسلط تصحیح و تنقیه كردند كه بعضی از آنها چاپ و منتشر نیز شده است.
متأسفانه شمار بسیار معدودی نسخة اصیل فارسی پس از استقلال منتشر شده است. علت آن شاید چندان هم مجهول نباشد. با وجود آنكه هر سال گروهی از دانشجویان برای تكمیل تحصیلات یا برای فراگرفتن فارسی به ایران می‌روند و هر سال بر این شمار افزوده می‌شود، ولی آنان كه در فارسی دستی داشته باشند و در این زبان تسلطی بیابند بسیار اندكند. تا همین اواخر برنامة آموزش فارسی در مدرسه‌های هند منحصر بود به خواندن متون ادبی كهن و آثار پدید آمده پس از قرن هیجدهم در این برنامه راه نداشت. دانشجویان و دانشمندان ما كتابهایی را كه ایرانیان یا هندیان نوشته بودند می‌خواندند و بررسی دقیق می‌كردند ولی بر دگرگونیهایی كه در عرض دو قرن اخیر در زبان فارسی روی داده بود آگاهی نداشتند. بنابراین هیچ نویسندة هندی نبود كه بتواند چیزی بنویسد كه مقبول طبع دانشمندان و سخن‌شناسان فارسی باشد. از این گذشته دانشمندان هندی هیچ وسیله‌ای برای سخن گفتن به فارسی نداشتند. در نتیجه از آشنا شدن با دگرگونیهای این زبان در عرض دویست سال اخیر در سرزمین بومی این زبان محروم ماندند. به همین سبب است كه دانشمندان ما كمتر به نوشتن فارسی دست زده‌اند و خود را محدود به تصحیح و تنقیه متن‌های گذشتگان كرده‌اند.
اگر چنین پندارید كه تصحیح و تحشیة متن‌های كهن را از لحاظ اهمیت در درجه پائین‌تری رده‌بندی می كنیم به اشتباه دچار شده‌اید. تاریخ ادبیات هیچ زبانی را نمی‌توان بطور كامل یا حتی قابل اعتماد و استناد فراهم كرد مگر پس از آنكه آنچه برای زبان نوشته شده چاپ شود و در دسترس همگان قرار گیرد. ارزیابی این آثار پایه‌ای می‌شود برای سنت ادبی كشور. زبان فارسی قرنها زبان عمدة ادبی و ترسل یا نامه‌نگاری منشیانه بوده است. وظیفة ما است كه این گنجینه‌ای را كه در قفسه‌های كتابخانه‌های ما ناشناخته مانده است و بدان توجهی نشده بیرون بیاوریم و بشناسانیم.
پس جای سپاسگزاری است كه دانشمندان ما سخت دلبسته كشف این گنجینه غنی آثار خطی شده‌اند و حاصل بررسی و پژوهش خویش را به نسل حاضر عرضه می‌كنند. در حدود سی دانشگاه در هند بخشهای فوق لیسانس فارسی دارند و نه دانشگاه نیز دورة دكترا دارند. اینها عبارتند از: علیگره- دهلی- كلكته- پنتنه- عثمانیه (حیدر آباد)- بارودا- پنجاب- گجرات- نگپور.
ضمناً این نكته نیز شایان توجه است كه دولت هند و كمیسیون بورسهای دانشگاهی تسهیلات بسیاری برای بورسهای فارسی فراهم ساخته‌اند. دولت هند طرحی دارد كه به دانشجویان زبان بورس تحصیلی می‌دهد. فارسی هم یكی از این زبانهاست. این دانشجویان به كشورهای مربوط فرستاده می‌شوند تا معلومات خود را در آن زبان تكمیل كنند و درخواست امكان درجه‌ای یا دانشنامه‌ای بگیرند.
دانشجویان فارسی كه به ایران رفته‌اند مدت یك یا دو سال اقامت كرده و بیشترشان با درجة دكترای دانشگاه تهران به هند بازگشته‌اند. این دانشمندان پس از بازگشت، فارسی امروزی را به بسیاری از دانشجویان می‌آموزند. از اینها گذشته شاگردان خویش را ترغیب می‌كنند تا دنبال پژوهش در آثار كهن را بگیرند.
كمیسیون بورسهای دانشگاهی هم از دولت هند در این كار عقب نمانده است و در سالهای اخیر بسیاری فوق لیسانس در دانشگاههای مختلف به دانشجویان رشتة فارسی داده است. رئیس جمهور هند هم هر سال سه جایزه یكی برای سانسكریت و یكی برای فارسی و یكی برای عربی به دانشمندانی اعطا می‌كند كه جبران خدمت شایانی باشد برای پژوهشگران هر یك از این زبانها. مبلغ جایزه عبارتست از مادام‌العمر سالی 3000 روپیه. اعطای بورس به كسانی كه امتحان نهایی خویش را با امتیاز گذرانیده باشند دریافت داشته‌اند كه لدی‌الاقتضا در اختیار می‌گذارند.
نوشتة مالك رام تهیه و تنظیم برای تبیان : زهره سمیعی – بخش ادبیات تبیان
