تبیان، دستیار زندگی
فرهنگستان زبان و ادب فارسی گروه های مختلفی در تلاشند تا با یاری گرفتن از ریشه های زنده زبان واژه سازی و معادل سازی کنند و زبان های کهن ایرانی را نیز در نظر دارند، ولی مثل هر موضوع دیگری در واژه گزینی نیز باید اعتدال را در نظر گرفت، چرا که «اعتدال» با نام.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

با آموزگار همراه باشید!

دیدار و گفت و گو با دکتر ژاله آموزگار

بخش اول ، بخش دوم(پایانی) :

با آموزگار همراه باشید!

سیما سلطانی: با توجه به گرایش مانی به گنوسیسم و تفاوت آیین او با دیگر آیین های ایرانی، به ویژه آنکه آیین های ایرانی پیش از او شاد خوارانه بوده اند ،شما تا چه حد آیین او را ایرانی یا تأثیر گرفته از ایران می دانید؟

دکتر ژاله آموزگار: آیین مانی بسیار عمیق و گسترده است. اما جای تأسف است که او با آنکه هنرمند بود بیانش شعر گونه بوده و افکارش را با نقاشی مجسم می کرد و به موسیقی علاقه مند بود، اما نگاه تلخی به زندگی داشت. احتمالاً در نگرش تلخ او به زندگی از گنوسیسم تأثیر پذیرفته است.

به جز اعتقاد به ثنویت (نور و ظلمت) باقی افکار او کمتر ایرانی هستند. و البته ثنویت نیز در آیین او برعکس ایران که آگاهانه و به خواست اهوره مزدا رخ می دهد، تصادفی و غیرعمدی اتفاق می افتد. بد نیست این مطلب را اضافه کنم که ما باید ممنون زردشت باشیم که از میان همه خدایانی که در آن زمان نامشان در رأس قدرت بود، او خدای خِرد ر ا اهمیت بیشتری بخشید و در رأس قرار داد.

من برای مانی احترام بسیار قائلم، او شخصیت فوق العاده ای بود و نبوغ ویژه ای داشت اما مانویت گاهی مرا آزار می دهد و من اساطیر مانوی را در مقایسه با اساطیر ایرانی کمتر می پسندم.

دکتر قطب الدین صادقی: مانویت بیشترین تأثیر را از چه فرهنگ هایی گرفته است؟

دکتر ژاله آموزگار: بیشترین تأثیر را از آیین گنوسیسم گرفته است و پس از آن هم از ایران، از تمدن کهن بابلی و اندک تأثیری از آیین بودا.

من برای مانی احترام بسیار قائلم، اما مانویت گاهی مرا آزار می دهد و من اساطیر مانوی را در مقایسه با اساطیر ایرانی کمتر می پسندم.

فرزانه قوجلو: آیا می توان تقدس گرایی و تجسم نبخشیدن به مقدسات در اسلام را تأثیر گرفته از فرهنگ کهن ایران دانست؟

دکتر ژاله آموزگار: بله، شاید اینگونه باشد، چون اسلام هم تجسم بخشیدن به مقدسات را حرام می داند.

در دوره ی ساسانی بر مبنای نوشتها، وقتی قرار شد معابد و آتشکده ها با مجسمه های بیشتری تزیین شوند موبدان به دو گروه مخالف و موافق تقسیم شدند و ظاهراً گروه مخالف موفق شدند.

هاشم بناء پور: به نظر شما زبان فارسی امروز تا چه حد می تواند از زبان پهلوی برای معادل سازی بهره بگیرد و تا چه حد توانایی زایش دوباره را دارد؟

دکتر ژاله آموزگار :در فرهنگستان زبان و ادب فارسی گروه های مختلفی در تلاشند تا با یاری گرفتن از ریشه های زنده زبان واژه سازی و معادل سازی کنند و زبان های کهن ایرانی را نیز در نظر دارند، ولی مثل هر موضوع دیگری در واژه گزینی نیز باید اعتدال را در نظر گرفت، چرا که «اعتدال» با نام «پیمان» اساس فرهنگ ایرانی است؛ در ادبیات پهلوی دین مزدیسنایی را درختی می دانند که ستون آن «پیمان» (اعتدال) است.

در دوره ی ساسانی بر مبنای نوشتها، وقتی قرار شد معابد و آتشکده ها با مجسمه های بیشتری تزیین شوند موبدان به دو گروه مخالف و موافق تقسیم شدند و ظاهراً گروه مخالف موفق شدند.
پیوند دین و اسطوره!

هاشم بناء پور: چرا واژه هایی که از سوی فرهنگستان جایگزین واژگانی بیگانه می شود برای مردم جا نمی افتد و اما به طور مثال واژه ای مثل «فرصت سوزی» از سوی آقای حجاریان مطرح می شود و خیلی سریع در بین مردم رایج می شود و از آن استفاده می کنند؟!

دکتر ژاله آموزگار: واژگانی که هر یک از گروه های واژه گزینی فرهنگستان می سازند در مجمعی مطرح می شود و آنان نیز تلاش می کنند تا بهترین و مناسبت ترین واژه را تصویب کنند. باید به زبان فرصت داد. امروز بسیاری از واژه هایی که به کار می بریم محصول دوره ی اول فرهنگستان است؛ درخشان ترین دوره ی کارهای فرهنگستان. یا مثلاً در دوره ی دوم فرهنگستان واژه «ترابری» مطرح که در ابتدا با موجی از مخالفت مواجه شد اما کم کم برای مردم جا افتاد.

فرزانه قوجلو: به نظر من تا زمانی که واژه مصوب وارد دایره ی واژگان مردم نشود آن واژه جا نیفتاده است. این مسئله خصوصاً در مورد وسائلی که مردم روزانه از آنها استفاده می کنند نمود دارد. ما نام لاتین این وسائل را استفاده می کنیم به عنوان مثال نمی گوییم؛ «رایانه» می گوییم؛ «کامپیوتر».

دکتر ژاله آموزگار: همانطور که گفتم سیل واژه ها خانمان برانداز است، اما باز هم درونی شدن یک واژه زمان می برد. 3 یا 4 سال برای واژه ای چون «رایانه» کم است. باید فرصت بیشتری به زبان داد. از طرف دیگر بعضی از مردم دوست دارند صورت لاتین واژه را استفاده کنند. و این را یک نوع تشخص می دانند.

فرزانه قوجلو: کوتاهی و سادگی واژه لاتین نیز بی تأثیر نیست.

دکتر ژاله آموزگار: بله؛ خوشنوازی و کم سیلابی واژه تأثیرگذار است.

هاشم بناپور: چرا گاه فرهنگستان در معادل سازی خود از ترکیباتی استفاده می کنند که تمام واژگان آن لاتین هستند به عنوان مثال به جای «ایمیل» ، «پست الکترونیک» را قرار می دهد.

دکتر ژاله آموزگار: می دانید که هر زبانی دستور زبان خاص خود را دارد. هر چند این واژه از دو واژه لاتین ساخته شده است اما ساختار آن فارسی است اما ساختار «ایمیل» فارسی نیست.

دکتر قطب الدین صادقی: فراموش نباید کرد که ما مقلد و مصرف کننده هستیم و نقشی در تولید تکنولوژی نداریم. اگر امروز هجوم واژگان را متوقف کنیم و بخواهیم برای معادل سازی واژگانی که تا به حال وارد زبان ما شده اند معادل سازی کنیم، چهل سال زمان نیاز داریم. هجوم واژگان به تدریج تفکر و هویت ما را عوض می کنند. پیشتر نیز با فرهنگ عربی این اتفاق افتاد. متأسفانه امروز تنها 100 فعل برای زبان ما باقی مانده است. ما تمام افعال خود را به فعل مرکب تبدیل کرده ایم و افعال زایایی خود را از دست داده اند.

دکتر ژاله آموزگار: درست است، به عنوان مثال فعل «کوشیدن» را کنار گذاشته ایم و «سعی کردن» را جایگزین کرده ایم. ما از «کوشیدن» «کوشا»، «کوشنده» و «کوشش» می سازیم اما از «سعی کردن» چه چیزی را می توان ساخت؟ اینگونه است که زبان زایایی خود را از دست می دهد و سترون می شود.

دکتر قطب الدین صادقی: همت فرهنگستان در حفظ این افعال است.

سیما سلطانی: شما همواره ایران را کشوری آیینی می خوانید، آیا می توان آیین های ایرانی را جایگزین آیین های وارداتی کرد؟ به عنوان مثال می توان «اسفندگان» را جایگزین «والنتاین» کرد؟

دکتر ژاله آموزگار: بله به اعتقاد من ایرانی بیش ا ز آنکه متدین باشد پایبند آیین است. اما من شخصاً با دستکاری ساختگی و مدرن بر روی این آئین زیاد موافق نیستم. من آیین ها را به همان شکل ساده و قدیمی شان دوست دارم.

باید فرصت بیشتری به زبان داد. از طرف دیگر بعضی از مردم دوست دارند صورت لاتین واژه را استفاده کنند. و این را یک نوع تشخص می دانند.
روایتی از اسطوره های ایران

شیوا مقانلو: درباره ی جایگاه زن در ایران باستان نظریات افراط گونه ای مطرح می شود ممکن است دیدگاه خود را در این باره بفرمایید؟

دکتر ژاله آموزگار: هر چیزی روند اجتماعی و تاریخی خود را می گذراند، اما با اعتقاد می توانم بگویم؛ در دوره های که زن اصلاً به حساب نمی آمده است زرتشت به زن نگاه کرد. او در قدیمی ترین بخش اوستا می گوید؛ «من روان زنان پارسا ومردان پارسا را می ستایم» پس هم برای زن روان قائل می شود هم او را در زمره پارسایان قرار می دهد و هم او را می ستاید و این موضوع جایگاه زن را بیان می کند. البته زن در فرهنگ بومی ایران و به طور کلی در فرهنگ های ایستا موقعیت محکمی داشت است اما وقتی جامعه و قومی مهاجرت می کنند بدون شک زن عقب می نشیند چرا که در اینجا نیروی جسمانی مطرح است. از طرف دیگر وقتی جنگ اتفاق می افتد، زن تبدیل به شیء می شود و جزو غنائم جنگ به شمار می آید و بار دیگر به عقب رانده می شود و به سراپرده ی می رود. از این زمان به بعد هبوط زن آغاز می شو و ما به آیین «زروانی» می رسیم. زروانیت به قدری ضد زن می شود که حتی زایایی را نیز از زن می گیرد. کم کم گرایش های زاهدانه مردان و ضعف آنان در پایبندی به زهد و متهم کردن زنان به اغواگری، زنان را بیشتر به عقب می راند.

علی دهباشی: لطفاً درباره ی آخرین اثری که در دست دارید بفرمایید؟

دکتر ژاله آموزگار: باورهای ایران باستان آخرین اثری است که در دست انتشار دارم. اساطیر و آیین های «زردشتی»، «مانویت»، «مزدک»، «زروانیت»، «گنوسیسم» و سرانجام «میترائیسم» هر کدام به شکل مجزا فصل های این کتاب را تشکیل می دهند. البته من «میترائیسم» و «گنوسیسم» را ایرانی نمی دانم. نظم و طبقه بندی که در میترائیسم مطرح می شود زیاد با روحیه ایرانی سازگار نیست، ولی بنیاد اندیشه ای آن به ایران بر می گردد و درباره ی آوردن «گنوسیسم» در این کتاب باید بگویم به دلیل فلسفه عمیق و پیچیده آن درباره ثنویت و تأثیر آن در آئین مانویت آن را به نوعی به ایران وابسته کرده ام و به آن پرداخته ام.

نگاهی کلی به اساطیر منطقه؛ (ایران، هند، مصر، بین النهرین و یونان) موضوع دیگری است که یادداشت هایش آماده است و بعد از این اثر بدان خواهیم پرداخت. چون به عقیده من اسطوره ها را باید در کنار یکدیگر بررسی کرد و آنها را با هم مورد مقایسه قرار داد.

ساناز چیت ساز

تهیه وتنظیم برای تبیان : زهره سمیعی – بخش ادبیات تبیان