تبیان، دستیار زندگی
یکی از جلوه‏های تناسب و ارتباط در ساختار قرآن کریم، مناسبت‏های موجود میان سوره‏های آن است. این موضوع از سوی بسیاری از مفسران و پژوهشگران علوم قرآن بررسی و پی‏گیری شده و حجمی از تفاسیر و کتاب‏های علوم قرآن را به خود اختصاص داده است. تفاسیری مانند مجمع‏البی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سوره‏های قرآن کریم بر چه مبنایی کنار هم قرار گرفته‏اند؟

قرآن

حکمت همسایگی سوره ها

یکی از جلوه‏های تناسب و ارتباط در ساختار قرآن کریم، مناسبت‏های موجود میان سوره‏های آن است. این موضوع از سوی بسیاری از مفسران و پژوهشگران علوم قرآن بررسی و پی‏گیری شده و حجمی از تفاسیر و کتاب‏های علوم قرآن را به خود اختصاص داده است. تفاسیری مانند مجمع‏البیان، تفسیر کبیر فخر رازی، نظم الدررفی تناسب الآیات و السور، المنار، تفسیر مراغی و شماری دیگر که از روابط میان سوره‏ها سخن گفته‏اند. صاحبان این تفاسیر معتقدند، چینش سوره‏های قرآن کنارهم بی‏دلیل نیست و هر سوره ارتباطی با سوره‏های قبل و بعد خود دارد.

در برابر این نظر، گروهی دیگر از عالمان و پژوهشگران که ترتیب سوره‏ها را به اجتهاد صحابه می‏‏دانند، به انکار این مناسبت‏ها پرداخته‏اند و آنها را قلم فرسایی‏هایی بیهوده و تکلف آمیز قلمداد کرده‏اند؛ از جمله استاد آیت‏الله معرفت که این گونه تناسب‏ها را بی‏فایده و رنج‏آور می‏داند. ایشان در کتاب معرفت قرآنی می‏نویسد: «هیچ تناسب معنوی‏ای میان سوره‏ها با یکدیگر وجود ندارد و هرگز ترتیب موجود بین سوره‏ها توقیفی نیست؛ بلکه این کار به دست صحابه و از روی بعضی مناسبت‏ها - مثلا بزرگی و کوچکی سوره‏ها و از این قبیل- انجام گرفته است.» با این حال، نه می‏توان این موضوع را به طور کلی رد کرد و نه اثبات. راه صحیح این است که به ارتباط‏هایی که بین تعدادی از سوره‏ها وجود دارد، بپردازیم.

کسانی که ترتیب یافتن سوره‏ها را پس از دوران پیامبر (صلی‏الله علیه واله وسلم) می‏دانند می‏توانند تناسب میان سوره‏ها را به صورت قاعده‏ای کلی و فراگیر نفی کنند اما نمی‏توانند انکار کنند که بعضی از این سوره‏ها در جایگاه واقعی‏شان مانند ترتیب کنونی کنار یکدیگر بوده‏اند. همانند سوره‏های بقره و آل عمران، عنکبوت و روم، صافات و ص، زخرف و دخان، جاثیه و احقاف، ضحی و شرح، فیل و قریش و مانند آنها؛ زیرا شدت تناسب این سوره‏ها به گونه‏ای است که نمی‏توان منکر تناسب آنها شد.

از دیگر سوره‏هایی که رابطه نزدیک دارند، سوره‏های انفال و توبه هستند. در تفسیر المنار درباره تناسب این دو سوره آمده است: «تناسب میان این دو سوره و سوره پیش از آن از تناسب دیگر سوره‏ها با هم آشکارتر است؛ گویی سوره توبه در اصول دین و سنت‏های الهی و نظام تشریع و قانونگذاری متمم سوره انفال است. البته  بیشترین قانون‏های این دو سوره درباره احکام جنگ و مسائل مربوط به آن مانند آمادگی رزمی و عوامل پیروزی در جنگ است». در مجمع البیان هم از امام صادق (علیه‏السلام) روایت شده که فرمود: «انفال و برائت یکی هستند».

- تناسب مضمونی در سوره‏های همجوار

یکی از وجوه تناسب میان دو سوره، هماهنگی مضمونی میان آن دو است؛ به گونه‏ای که دو سوره همجوار در موضوعات و مطالبی که عنوان می‏کنند به شکلی همسانی داشته باشند؛ این همسانی می‏تواند به این صورت باشد که سوره دوم، ادامه دهنده و تکمیل کننده سوره پیش از خود باشد یا مطالب اجمالی آن را تفصیل دهد یا موضوع مطرح شده در هر دو یکی باشد.

پس از گذر از سوره فاتحه الکتاب که دریچه ورود به قرآن کریم است و فشرده مطالب آن را در بردارد، می‏بینیم که میان دو سوره بقره و آل عمران پیوندی نزدیک وجود دارد؛ به گونه‏ای که هر دو در بیان پایه‏های اساسی دین مانند توحید، نبوت و مانند آن هم داستان هستند و بنابر نقلی، سوره بقره به منزله اقامه دلیل بر حکم و آل عمران به منزله پاسخ از شبهات مخالفان است. در سوره بقره به یهود و در آل‏عمران به مسیحیان بیشتر خطاب شده است؛ چرا که انجیل دنباله رو تورات است و رویارویی رسول اکرم‏(صلی‏الله علیه واله وسلم) پس از هجرت، نخست با یهود و در آخر کار با مسیحیت بود.

همان‏ گونه که روشن است، قسمت عمده سوره مائده در احتجاج با یهود و نصارا و مقداری در ذکر منافقان و مشرکان است و این همان چیزی است که در سوره نساء تکرار شده است. در هر یک از این دو سوره بخشی از احکام عملیه در عبادات و حلال و حرام آمده است؛ از جمله احکام مشترک در این دو، آیات تیمم و وضو است و همین‏طور حلیت ازدواج با زن‏های پاکدامن و مومن، و در سوره مائده پاکدامنان اهل کتاب هم حلال شده‏اند که متمم احکام ازدواج در سوره نساء است. از دیگر نکات لطیف تناسب این دو سوره، آن است که سوره نساء راه تحریم شراب را هموار ساخته و سوره مائده آن را به طور کلی حرام کرده است.

از دیگر سوره‏هایی که رابطه نزدیک دارند، سوره‏های انفال و توبه هستند. در تفسیر المنار درباره تناسب این دو سوره آمده است: «تناسب میان این دو سوره و سوره پیش از آن از تناسب دیگر سوره‏ها با هم آشکارتر است؛ گویی سوره توبه در اصول دین و سنت‏های الهی و نظام تشریع و قانونگذاری متمم سوره انفال است. البته  بیشترین قانون‏های این دو سوره درباره احکام جنگ و مسائل مربوط به آن مانند آمادگی رزمی و عوامل پیروزی در جنگ است». در مجمع البیان هم از امام صادق (علیه‏السلام) روایت شده که فرمود: «انفال و برائت یکی هستند».

دو سوره دیگری که به اعتقاد مفسران با هم در ارتباطند، سوره‏های نباء و مرسلات هستند. به اعتقاد مفسران با هم در ارتباط، سوره‏های نباء و مرسلات هستند. به اعتقاد مفسران، سوره نبا شامل اثبات قدرت بر برانگیختن مردگان است که در سوره مرسلات به آن اشاره شده و کافران آن را تکذیب می‏کردند. چه در این سوره و چه در سوره قبلی، سرزنش و کوبیدن تکذیب کنندگان وجود دارد. در هر دو سوره توصیف بهشت و جهنم و نعمت‏های پرهیزکاران و عذاب‏های منکران وجود دارد.

- تقابل دو سوره همجوار

گاه ممکن است این تناسب به صورت تقابل میان دو سوره باشد؛ همان گونه که در سوره ماعون چهار صفت ذکر شده که در سوره کوثر برعکس آن ها آمده است؛ در سوره ماعون خداوند منافقان را به چهار صفت توصیف می‏کند؛ بخل، ترک نماز، ریا در نماز و منع از زکات. سپس در سوره کوثر که پس از آن آمده در مقابل بخل می‏گوید: «انا اعطیناک الکوثر»، و در مقابل ترک نماز می‏گوید: «فصل» یعنی بر آن پایدار باش و در برابر ریا می‏گوید: «لربک»؛ یعنی برای رضای پروردگارت نه کس دیگر در برابر ماعون می‏گوید: «وانحر»؛ یعنی قربانی کن و گوشت آن را صدقه بده. و به این ترتیب مناسبتی شگرف میان این دو سوره برقرار شده است.

- ارتباط آغاز سوره با پایان سوره قبل

افزون بر پیوند کلی‏ای که در مضمون دو سوره ممکن است وجود داشته باشد، گاه آغاز یک سوره با پایان سوره پیشین همانندی دارد و مثل حلقه اتصال، دو سوره را به هم مرتبط می‏کند.

در آیات پایانی سوره حج این عبارت وجود دارد: «وافعلوالخیر لعلکم تفلحون/ کار نیک انجام دهید، شاید رستگار شوید». این جمله در سوره مومنون که پس از آن می‏آید، به طور مفصل بیان می‏شود: «قد افلح المومنون. الذین هم فی صلاتهم خاشعون».

گاه واژه با موضوعی  که در انتهای سوره‏ای آمده، در آغاز سوره بعد تکرار می‏شود. مثلا سوره «طور» به این آیه ختم شده است: «و من اللیل فسبحه و ادبار النجوم/ به هنگام شب او را تسبیح کن و به هنگام پشت کردن ستارگان» و سوره نجم با همین واژه آغاز می‏شود: «والنجم اذا هوی/ سوگند به ستاره هنگامی که افول می‏کند».

سوره‏های یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم و حجر هم آغازی بسیار هماهنگ دارند. هر شش سوره با حروف  مقطعه «الر» آغاز می‏شود و ابتدا به شان قرآن اشاره می‏کند؛ همان‏گونه که دیده می‏شود در آغاز تمامی این شش سوره حروف مقطعه الر به کار رفته است. البته در سوره رعد، حرف «میم» هم افزوده شده که بنابر مبنای علامه طباطبائی باید نشان‏گر داشتن نوعی افزایش نسبت به مقاصد پنج سوره دیگر باشد.

سوره واقعه هم با امر به تسبیح پایان می‏یابد: «فسبح باسم ربک العظیم». و سوره حدید هم با تسبیح آغاز می‏شود: «سبح‏الله ما فی‏السموات و الارض».

سوره جانبه با توحید و ربوبیت خداوند پایان می‏یابد: «وله الکبریاء فی‏ السموات والارض و هو العزیز الحکیم» و سوره احقاف هم با توحید و خالقیت خداوند آغاز می‏شود: «تنزیل الکتاب من الله العزیز الحکیم».

از دیگر سوره‏هایی که آغاز یکی با پایان دیگری ارتباط بسیاری دارد، سوره‏های فیل و قریش است؛ به گونه‏ای که بعضی آن دو را یک سوره به حساب آورده‏اند.

- همانندی در آغاز و فرجام سوره‏ها

یکی دیگر از گونه‏های تناسب میان سوره‏ها، همانندی بعضی سوره‏های همجوار در آیات آغازین و گاه در آیات پایانی است. این همانندی در سوره‏هایی که با حروف مقطعه شروع می‏شوند، نمود بیشتری دارد؛ همان گونه که تمامی سوره‏هایی که با «حم» افتتاح شده‏اند کنار یکدیگر قرار گرفته‏اند.

سوره‏های یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم و حجر هم آغازی بسیار هماهنگ دارند. هر شش سوره با حروف مقطعه «الر» آغاز می‏شود و ابتدا به شان قرآن اشاره می‏کند؛ همان‏گونه که دیده می‏شود در آغاز تمامی این شش سوره حروف مقطعه الر به کار رفته است. البته در سوره رعد، حرف «میم» هم افزوده شده که بنابر مبنای علامه طباطبائی باید نشان‏گر داشتن نوعی افزایش نسبت به مقاصد پنج سوره دیگر باشد.

از دیگر سوره‏هایی که آغاز آنها با هم تناسب دارد، سوره‏های شعراء، نعل و قصص هستند. سوره نمل با طبس و آن دو با طسم شروع شده‏اند و در آغاز هر سه سخن از قرآن وجود دارد.

همین طور چهار سوره عنکبوت، روم، لقمان و سجده که پی در پی هستند با «الم» آغاز شده‏اند.

سوره‏های سیار و قاطر هم هر دو با «الحمدالله» گشوده می‏شوند.

بزرگ‏ترین مجموعه سوره‏های هم آغاز، حوامیم هستند که به ترتیب عبارتند از غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف. در تمام این هفت سوره «حم» آیه‏ای مستقل شمرده شده و پس از آن درباره کتاب و وصف آن سخن رفته است. این هفت سوره مکی هستند و آن گونه که روایت شده، با هم یا در پی هم فرود آمده‏اند.

سمیه صیادی، مجله قرآنی آیه


تنظیم: شکوری_کارشناس بخش قرآن