تبیان، دستیار زندگی
شوق یكی از قسمتهای معنوی مساجد، محراب نام دارد كه از تقدس خاصی برخوردار است. محراب، كه به معنای محل جنگ، صدر مجلس و محل ایستادن امام جماعت در مسجد است، به معنای غرفه و اطاقك هم می باشد و محراب به این معنی، در زمان پیامبر...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

محراب، میعادگاه عاشق و معشوق

یكی از قسمت‎های معنوی مساجد، محراب نام دارد كه از تقدس خاصی برخوردار است. محراب كه به معنای محل جنگ، صدر مجلس و محل ایستادن امام جماعت در مسجد است، به معنای غرفه و اطاقك هم می‎باشد و محراب به این معنی، در زمان پیامبر نبوده و در عهد خلفای بعد از زمان عمر بن عبدالعزیز به بعد ساخته شده است. و اگر در برخی روایات هم تعبیر "محراب النبی" بیان شده، منظور محل نماز و مصلای ایشان است.

معنای لغوی محراب

در مورد معنای لغت "محراب" میان علما و مفسرین اختلاف نظر وجود دارد. راغب می‎گوید: "محراب مسجد را از آن روی محراب گفته‎اند كه محل جنگ با شیطان و هوای نفس است. و برخی گفته‎اند: محراب را از این جهت محراب می‎نامند كه انسان باید در آن، حریب – عاری - از اشتغالات دنیوی و پریشانی خاطر باشد. و عده‎ای معتقدند اصل كلمه محراب به معنای صدر مجلس در خانه است. سپس صدر مسجد را نیز محراب نامیده‎اند. و عده‎ای برعكس گفته‎اند: اصل محراب در مورد مسجد است و این اسم مخصوص به صدر مسجد بوده سپس صدر اتاق را هم به محراب مسجد تشبیه نموده‎اند و گویا این قول صحیح‎تر به نظر می‎رسد.

لفظ محراب در قرآن

از برخی آیات قرآن مجید استفاده می‎شود كه در شرایع قبل نیز مكانی به عنوان محراب و محل عبادت وجود داشته است، هر چند كیفیت این مكان‎ها كه از چه شكل و خصوصیاتی برخوردار بوده‎اند، برای ما روشن نیست.

قرآن كریم درباره حضرت سلیمان علیه السلام می‎فرماید:

"یَعْمَلُونَ لَهُ مَا یَشاءُ مِن محَرِیب وَ تَمَثِیلَ وَ جِفَانٍ كالجَْوَابِ وَ قُدُورٍ رَّاسِیَتٍ اعْمَلُوا ءَالَ دَاوُدَ شكْراً وَ قَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِى الشكُورُ." ( سبأ/13)

آن متخصصان برای او هر چه می‎خواست: از محراب‎ها و مجسمه‎ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه‎ها و دیگ‎های چسبیده به زمین می‎ساختند. ای خاندان داود، شكرگزار باشید. كه از بندگان من اندكی سپاسگزارند.

محراب به معنای اطاقكی در بسته نیست، بلكه جای امام جماعت مسجد می‎باشد. محراب از جنگیدن (حرب) گرفته شده است، زیرا نمازگزار، با یافتن حضور قلب، در عبادت، با شیطان و با نفس خود می‎جنگد.

و در شان حضرت زكریا علیه السلام می‎فرماید:

"فنادته الملائكة و هو قائم یصلی فی المحرابان الله یبشرك بیحیی مصدقا بكلمة من الله و سیدأ و حصورأ و نبیاً من الصالحین."( آل عمران/39)

پس در حالی كه وی ایستاده( و) در محراب (خود) دعا می كرد، فرشتگان، او را ندا در دادند كه: خداوند تو را به ( ولادت) یحیی- كه تصدیق كننده( حقانیت) كلمة الله( حضرت عیسی) است، و بزرگوار و خویشتن دار و پیامبری از شایستگان است- مژده می دهد.

و نیز در مورد حضرت مریم علیهاالسلام می فرماید:

"فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسنٍ وَ أَنبَتَهَا نَبَاتاً حَسناً وَ كَفَّلَهَا زَكَرِیَّا كلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَكَرِیَّا الْمِحْرَاب وَجَدَ عِندَهَا رِزْقاً قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنى لَكِ هَذَا قَالَت هُوَ مِنْ عِندِاللهِ إِنَّ اللهَ یَرْزُقُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِسابٍ."(آل عمران/37)

پس پروردگارش وی (مریم) را با حسن قبول پذیرا شد و او را نیكو بار آورد، و زكریا را سرپرست وی قرار داد. زكریا هر بار كه در محراب بر او وارد می‎شد، نزد او - نوعی - خوراكی می‎یافت. می‎گفت: "ای مریم، این از كجا برای تو آمده است؟ او در پاسخ می‎گفت: این از جانب خداست، كه خدا به هر كس بخواهد، بی شمار روزی می‎دهد."

"محراب" محل ویژه‎ای است كه در معبد برای امام آن معبد یا افراد خاصی در نظر گرفته می‎شود و برای نامگذاری آن به این اسم، جهاتی ذكر كرده‎اند كه از همه بهتر، سه جهت زیر است:

1. نخست این كه از ماده "حرب" به معنی جنگ گرفته شده است چون مومنان، در این محل به مبارزه با شیطان و هوس‎های سركش برمی‎خیزند.

2. دیگر این كه "محراب" اصولاً به معنی بالای مجلس است و چون محل محراب را در بالای معبد قرار می‎دهند به این نام نامیده شده است. در ضمن باید توجه داشت كه وضع محراب در میان بنی‎اسرائیل چنانكه گفته‎اند با وضع محراب‎های ما تفاوت داشت، آنها محراب را از سطح زمین بالاتر می‎ساختند به طوری كه چند پله می‎خورد و اطراف آن مانند دیوارهای اطاق، آن را محفوظ می‎كرد به طوری كه افرادی كه در داخل محراب بودند، از بیرون كمتر دیده می‎شدند.

3. محراب به معنی تمام معبد است كه جایگاه مبارزه با هوای نفس و شیطان بوده است.(1)

نخستین محراب و مقصوره

"مقصوره" اطاقكی بود كه یك دریچه داشت و مردم، از آنجا به پیشنماز نگاه می‎كردند و عثمان، اولین كسی بود كه در مسجد، مقصوره ساخت. و این به دنبال كشته شدن عمر بود كه مقصوره‎ای كوچك ساخت كه داخل آن جای می‎گرفت و نماز می‎خواند.(2)

در این رابطه به عنوان مثال، عمل مروان بن حكم، خلیفه اموی، قابل ذكر است. وی به دنبال حادثه سوء قصدی كه به او شد و كسی با چاقو به او حمله كرد و قصد ترورش را داشت و بالاخره دستگیر و زندانی و پس از مدتی، اعدام شد، به فكر ساختن مقصوره‎ای محكم افتاد و مروان، اولین كسی بود كه در مسجد، مقصوره را با سنگ‎های نقش و نگاردار ساخت و برایش دریچه قرار داد. معاویه هم بعد از ماجرای سوء قصدی كه به او شد، در مسجد، مقصوره درست كرد.(3)

محراب و محاریب و مقاصیری در شرع، نهی شده كه بنای جبارین از ترس بوده و مامومین، آنها را درك نمی‎كردند. نخستین محراب را عثمان به منظور جلوگیری از خطر از خشت ساخت. گفته‎اند: مروان بعد از این كه با كارد، مضروب شد، مقصوره‎ای مشبك در مسجد ساخت. همچنین معاویه در شام، پس از مضروب شدن از یك فرد خارجی، برای حفظ خود مقصوره ساخت.(4)

این نكته كه محراب، رزمگاه است نكته بسیار عمیق و آموزنده‎ای است و مسلمان را حتی در حال نماز و عبادت هم، در حال جنگ با عوامل بازدارنده انسان از رشد معنوی و تكامل روحی می‎شمارد. آن كس كه در جهاد اكبر و مبارزه با نفس بتواند قوای نفسانی خود را كنترل كرده و با زمام تقوا نفس سركش را مهار زده و بر آن تسلط یابد، می‎تواند در كوران حوادث و بحران‎های اجتماعی و شدائد و حوادث هم بر سر ایمان و عقیده و مكتب و پاكی و فضائل اخلاقی، استوار و ثابت قدم بماند و انسان با خدا، می‎تواند در جهاد و مبارزه هم گامی بردارد و امت آشنا با مسجد و محراب و منبر، آن آگاهی و صلابت را دارند كه با شناخت دوست و دشمن، آینده و تاریخ و نظام متقن اجتماعی را بر اساس مكتب بنا نهند.

البته قابل ذكر است كه اینگونه محاریب و مقاصیر و اطاقك‎های در بسته كه خلفا می‎ساختند، حتی موجب بطلان نماز می‎شدند. در این باره امام باقر علیه السلام می‎فرماید: نماز اقتدا كنندگان به چنین كسانی در اینگونه موارد صحیح نیست.(5)

و اما محراب به معنای اطاقكی در بسته نیست، بلكه جای امام جماعت مسجد می‎باشد. محراب از جنگیدن (حرب) گرفته شده است، زیرا نمازگزار، با یافتن حضور قلب، در عبادت، با شیطان و با نفس خود می‎جنگد.(6)

این نكته كه محراب، رزمگاه است نكته بسیار عمیق و آموزنده‎ای است و مسلمان را حتی در حال نماز و عبادت هم، در حال جنگ با عوامل بازدارنده انسان از رشد معنوی و تكامل روحی می‎شمارد. آن كس كه در جهاد اكبر و مبارزه با نفس بتواند قوای نفسانی خود را كنترل كرده و با زمام تقوا نفس سركش را مهار زده و بر آن تسلط یابد، می‎تواند در كوران حوادث و بحران‎های اجتماعی و شدائد و حوادث هم بر سر ایمان و عقیده و مكتب و پاكی و فضائل اخلاقی، استوار و ثابت قدم بماند و انسان با خدا، می‎تواند در جهاد و مبارزه هم گامی بردارد و امت آشنا با مسجد و محراب و منبر، آن آگاهی و صلابت را دارند كه با شناخت دوست و دشمن، آینده و تاریخ و نظام متقن اجتماعی را بر اساس مكتب بنا نهند.

محراب نمایی از هنر

محراب بنا به آن بعد معنوی و ملكوتی‎اش و قداست خاصش در یك مسجد، بیش از دیگر جاها مورد اهتمام هنرمندان مسلمان بوده است. و به قول شهید پاك نژاد: "محراب محلی است كه امام جماعت در آن می‎ایستد، كه به اشكال مختلف ساخته می‎شود؛ و به اقسام و انواع، زینت می‎گردد. از كاشی، عاج، طلا، آبنوس و غیره (استفاده می‎شود). صنعتكاران، شاهكار صنعت خود را در محراب نشان می‎دهند. گاه سنگ‎های قیمتی در آن به كار می‎رود كه سراسر محراب را می‎پوشاند. معروف‎ترین محراب‎ها مربوط به سلاطین عثمانی در مدینه و در حرم مطهر نبی گرامی است.(7)

محراب با توجه به نقوش و خطوط و آیات قرآنی و رنگ‎های زیبا و ترسیم‎های هندسی و تزئینات حفاری شده و گچبری و كاشی كاری و ... یك "مجموعه" را تشكیل می‎دهد. محراب در واقع گنجینه‎ای اصلی و سراسر هنر و ظرافت به یادگار مانده در قلب خانه‎های خداست. سند گویایی از نهایت استعداد هنر هنرمندان مسلمان، مجموعه‎ای از بسیاری هنرها و خلاقیت‎ها، از گچبری تا خط و كاشی كاری و دیگر رشته‎های هنر تزئینی.(8)

به یقین هنرمندان با ایمان و اخلاص مسلمان، خوب آگاه بوده‎اند كه محراب را چونان دری گشوده شده به بهشت، در پیش چشم نمازگزاران بر پیش چشم نمازگزاران بر پا نمایند و تزئین كنند، تا آن وقت كه تمامی اندیشه‎ها به خالق و همه نگاه‎ها به یك سو روان می‎شود، زیباترین هنر مقابل اقامه كنندگان نماز قرار گیرد.

و در یك كلام جمع شدن هنرهای گوناگون در مجموعه‎ای به نام محراب، تجلیگاه ذوق و ابداع هنر مسلمین می‎باشد.

پی‎نوشت‎ها:

1. تفسیر نمونه، ج2، ص 529.

2. مساجد الكوفه، كامل سلمان الجبوری، ص16.

3. همان.

4. تاریخچه و احكام مساجد و مشاهد، حسن مظفری معارف، ص 36.

5. وسائل الشیعه، ج5، ص460، ح1.

6. مجمع البحرین: طریحی، ماده "حرب".

7. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج2، ص118.

8. فصلنامه هنر، وزارت ارشاد، ج3، صص153- 154.

                                                                                                                                             سایت تبیان

                                                                                                                                            مهری هدهدی

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.