مهدویت در صدا و سیما
دیدگاه‌های گوناگون دربارة انتظار
«مهدی‌باوری» جزء مهمی از اصول اعتقادی شیعیان است. ایرانیان این اعتقاد را به نحو بارزی آشکار ساخته و آیین‌های بسیاری را حول انتظار آخرین حجت خدا سازمان داده‌اند. نشر آثار مکتوب از این حوزه بیشترین حجم را به خود اختصاص می‌دهد. صدا و سیما نیز؛ به عنوان فعال‌ترین و تأثیرگذارترین رسانة همگانی ـ هرچند با تأخیر زمانی و رتبی ـ به این موضوع پرداخته است. اولین و مهم‌ترین اثر تلویزیونی مهدوی، برنامة «به سوی ظهور» بوده که به کسب دیپلم افتخار «بهترین برنامه مذهبی سیما» نیز نائل آمد.
مقالة حاضر، خلاصه پایان‌نامه «مهدویت در سیمای جمهوری اسلامی؛ با نگاهی به برنامة به سوی ظهور» است. امید که طبع خوانندگان گرامی را بیاراید.
مقدمه
انتظار موعود و حکومت عدالت‌گسترش از اعتقادات روشن و صریح همة مسلمانان است. مفهوم انتظار آماده شدن وفراهم سازی بستر حکومت عدالت‌گستر امام عصر(ع) است.
امام عصر (ع) به عنوان آخرین حجت، و امام حیّ و حاضر شاهد تمامی‌اعمال وکردار شیعیان هستند و به شیوه‌ای کاملاً پنهان و نامحسوس افراد را هدایت می‌کنند. اینگونه نیست که امامت حضرت ولی عصر(ع) بعد از ظهورشان آغاز شود بلکه هم اکنون درحال هدایت و راهنمایی افراد هستند و به تکالیف امامت خود عمل می‌نمایند.
فرهنگ والای مهدوی به عنوان اعتقادی ریشه دار، بنیادین واصیل درفرهنگ تشیع مطرح است تا جایی که این اعتقاد سبب بسیج عمومی و مقوم آیین‌ها و انگیزه‌های انسانی است. نمادی که عامل عدالت خواهی و ظلم ستیزی جوامع شیعه در طول تاریخ بوده است.
جامعه شیعی ایران همواره در طول تاریخ، وجود امام عصر(ع) و انتظار فرج آن حضرت را به عنوان اصول اصلی خود برشمرده، و وجود آن حضرت را به عنوان امام و پیشوای دوازدهم پذیرفته و او را خاتم الاوصیا می‌داند.
ایرانیان این موضوع را به عنوان یکی از وجوه ممیزه خود توسعه داده و حول انتظار ظهور آیین‌های بسیاری را سازمان داده و آن را به صورت یک اصل اصیل اعتقادی پرورده‌اند. این اعتقاد که عاملی تعیین‌کننده در تعریف وظایف اجتماعی ـ سیاسی شیعیان در حیات دنیوی است، در اثر مواجهه با ایدئولوژی‌های گوناگون در دهه‌های اخیر نقشی اساسی در شکل‌دهی به بازنمودهای دینی و جهت گیری‌های فرهنگی و اجتماعی ـ سیاسی ایرانیان ایفا کرده است.
جوامع شیعی برای ابلاغ و‌ترویج این رکن و اصل اساسی از هر امکانی استفاده کرده اند. با وجود این باید دقت داشت که اهمیت محوری اعتقاد مهدوی و انتظار امام عصر (ع)، نه تنها به شکل گیری نظامات اعتقادی و عملی یکسان منتهی نشده است، بلکه خود موجب شکل گیری و بروز عقاید و گرایش‌های متنوع و حتی متضاد در جامعه شیعی شده است.
انواع انتظار
انتظار امام عصر(ع) را در جوامع شیعی، در طول تاریخ می‌توان به دو گونه تقسیم نمود:3
الف) انتظار فعال: دیدگاه امام خمینی (ره) را شامل می‌شود که منتظران در آن وظیفه زمینه سازی ظهورامام (ع) را دارندکه در نهایت با ارایة نظریة ولایت فقیه توسط امام خمینی(ره) و رهبری سیاسی بلامنازع‌ایشان منجر به تشکیل حکومت اسلامی‌در ایران گردید.
ب) انتظار غیرفعال: منتظران حضرت به غیر از دعا برای تعجیل ظهور امام وظیفه‌ای ندارند و با دست‌نزدن به هیچ عمل و اقدامی‌در رفع مشکلات زمان خود می‌توانند زمینة پرشدن جهان از ظلم و ستم را ایجاد کنند که خود این امر سبب تعجیل در ظهور ایشان می‌گردد.
انتظار موعود و حکومت عدالت‌گسترش از اعتقادات روشن و صریح همة مسلمانان است. مفهوم انتظار آماده شدن وفراهم سازی بستر حکومت عدالت‌گستر امام عصر(ع) است.
تاریخ‌نگاری فرهنگ مهدوی
مروری کوتاه بر جریانات فکری و بازنمایی‌های اعتقادات مهدوی نشان می‌دهد که موضوع مهدویت تا مدت‌ها مسکوت ماند تا اینکه در دهة 60 به دلیل در جریان بودن جنگ تحمیلی، مهدویت در بطن جامعه و به شکل مفاهیم والای معنوی چون شهادت و...حضور یافت.
پس از دهه 70 فعالیت‌ها و جنبش‌های متنوعی در زمینة مهدویت درجامعه آغاز شد. این فعالیت‌ها در ابتدا بیشتر به شکل نشر آثار مکتوب حول محور منابع اعتقادی شیعه بودند. سپس برخی نویسندگان و فعّالان مهدوی اقدام به نوشتن کتاب‌هایی درحوزة طرح ریزی استراتژی برای ارکان مهم نظام اسلامی و افراد جامعه ازجمله مردم، جوانان و...غیره کردند. ازجمله مهم‌ترین نکات مورد توجه دراین نوشتارها وظایف منتظران و فرهنگ انتظار بود.
صدا و سیما و مهدویت
صداوسیمای جمهوری اسلامی‌نیز با تأخیر به موضوع مهدویت پرداخته است. از حدود سال‌های 74ـ75 برنامه‌ای با عنوان «انتظار سبز» از صدای جمهوری اسلامی پخش شد و برخی شبکه‌های رادیویی مانند رادیو جوان و معارف در سال‌های اخیر برنامه‌هایی دراین زمینه تولید کرده اند4 اما درحوزه سیما این موضوع با تأخیر بیشتری یافت، تا آنکه در سال‌های اخیر شاهدیم که سیمای جمهوری اسلامی‌ایران به موضوع مهدویت بیشتر از گذشته توجه نموده است.
مروری کوتاه بر برنامه‌های پخش شدة سیما نشان می‌دهد که ازحدود سال1380 سیمای جمهوری اسلامی، روند افزون‌تری را در پرداختن به موضوع مهدویت آغاز نموده است. البته درسال‌های گذشته نیز سیما بنابر روال همیشگی خود برنامه‌های مناسبتی برای ایام نیمه شعبان و روزهای جمعه تدارک دیده و پخش کرده است. همچنین در برنامة مذهبی خود قسمت‌ها یا بخش‌هایی را به موضوع مهدویت اختصاص داده است.
اما بنا برآمارهای سازمان صداوسیما که نگارنده توانسته به آن دسترسی پیدا نماید، می‌توان گفت، اولین و مهم‌ترین برنامه اختصاصی مهدوی سیما که برای اولین بار در سال‌های 80 و81 ساخته شد، سری اول برنامه «به سوی ظهور» (به شکل ضبط شده) می‌باشد که درسال‌های بعد تاسری چهارم آن نیز ادامه پیدا نمود و از شبکه دوم سیما پخش شد.
همچنین درسال‌های اخیر برنامه‌هایی مانند «پایان دوران» ازشبکه اول، چهل وادی تماشا، سریال پردة عشق ومشق انتظار از شبکه دو، مجموعة ترکیبی موعود، سپهری دیگر و صبح امید ازشبکه چهار، مجموعه عطرعاشقی و برنامه‌های پرسش و پاسخ، میزگرد یا مجموعه‌هایی چند قسمتی در زمینة مهدویت و امام عصر(ع) ساخته و پخش شده است. در حالی که درسال‌های گذشته برنامه‌های اختصاصی دربارة این موضوع کمتر ساخته می‌شد.
برنامه به سوی ظهور
چنانکه گفته شد، یکی از اصلی‌ترین اینگونه برنامه‌ها، برنامة «به سوی ظهور» است. این برنامه، اولین برنامه‌ای است که به صورت مستمر، خاص، غیر مقطعی و در قالبی متفاوت از دیگر برنامه‌های مشابه در مورد امام زمان (عج) و فرهنگ مهدویت (در شبکه دو و روزهای جمعه) ساخته و پخش شده است. تاکنون چهار سری (دو مجموعه ضبط شده و دو مجموعه زنده) از این برنامه و در مدت زمانی حدوداً چهار سال پخش شده است و طبق اعلام مرکز تحقیقات و مطالعات صدا و سیما جزء برنامه‌های نسبتاً موفق و پربیننده در بین مجموعه‌های مذهبی تولید شده در سیما محسوب می‌شود.5 همچنین برنامه «به سوی ظهور» در جشنواره اخیر تولیدات سیما دیپلم افتخار بهترین برنامه مذهبی را کسب کرده است.»6
طبق نظر سنجی مرکز تحقیقات، برنامه «به سوی ظهور» درمقایسه با برنامه‌های مشابه از موفقیت نسبتاً خوبی برخوردار بوده؛ این درحالی است که ساعت پخش این برنامه جمعه صبح‌ها هم‌زمان با پخش برنامه‌های سرگرم کننده از شبکه‌های دیگر بوده است.
بسیاری از افراد در این ساعات مشغول استراحت یا فعالیت‌های دیگری هستند. ضمن اینکه این ساعات اصولاً جزء ساعات پرمخاطب تلویزیون نیست. با وجود این برنامه توانسته درحد نسبتاً خوبی در جذب مخاطب تلویزیون موفقیت کسب کند به طوری که 28درصد پاسخ‌گویان صرف نظر از تواتر تماشا بیننده این برنامه بوده‌اند که در میان برنامه‌های مذهبی رقم قابل توجهی بوده است. بر این اساس سری چهارم این برنامه را می‌توان کامل‌ترین و جا افتاده‌ترین سری از اینگونه مجموعه برنامه‌ها دانست.
دنباله چه هستیم
با درنظر گرفتن این موضوع دراین پژوهش به پرسش‌های اصلی ذیل پاسخ می‌دهیم:
1. برنامه «به سوی ظهور» کدام جریانات فکری اصلی حول موضوع مهدویت را در جامعه بازنمایی می‌کند؟
2. شیوه و نحوة اصلی ارائه دراین برنامه کدام است؟
دیدگاه‌های گوناگون دربارة انتظار
امید و آرزوی تحقق نوید جهانی انسانی، در زبان روایات اسلامی«انتظار فرج» خوانده شده و عبادت، بلکه افضل عبادات شمرده شده است.7
دو دیدگاه عمده‌ای که درمورد انتظار فرج امام عصر(ع) درطول تاریخ ودرجوامع شیعی وجود داشته ومحققی چون شهید مطهری نیز درکتاب قیام و انقلاب مهدی(ع) بدان اشاره کرده، عبارت‌اند از «انتظاری که سازنده و نگهدارنده، تعهدآور، نیروآفرین و تحرک‌بخش است، به گونه‌ای که می‌تواند نوعی عبادت و حق پرستی شمرده شود، و انتظاری که گناه، ویرانگر، اسارت بخش وفلج کننده است و نوعی «اباحی‌گری» باید محسوب شود».8
این تقسیم بندی را دکتر شریعتی نیزدارد: انتظار منفی و انتظار مثبت. این دو انتظار درست ضدّ یکدیگرند. یکی بزرگ‌ترین عامل حرکت و ارتقاء، تن دادن به ذلت و توجیه «وضع موجود» و دیگری پیش رونده و آینده گرا.9
دو برداشت از ظهور
برای توضیح انواع مختلف انتظار می‌توان به تحقیق جامعی که یکی از محققین مهدوی کشور انجام داده استناد نمود. او انتظار را در طول تاریخ به دو دیدگاه کلامی ـ اعتقادی و فرهنگی ـ اجتماعی تقسیم می‌کند. در دیدگاه کلامی به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصیت و زندگانی امام مهدی(ع) مورد توجه قرار می‌گیرد: نخست اینکه آن حضرت، حجت خدا، تداوم بخش سلسله حجت‌های الهی و دوازدهمین امام معصوم از تبار امامان معصوم شیعه است که در حال حاضر در غیبت به سر می‌برند. دوم اینکه ایشان شخصیتی است تاریخی که در مقطع زمانی معینی از پدر و مادر مشخصی به دنیا آمده، حوادث متعددی را پشت سر گذاشته، با انسان‌های مختلفی در ارتباط بوده و منشأ رویدادها و تحولات مختلفی در عصر غیبت صغرا بوده اند.10
دیدگاه فرهنگی ـ اجتماعی ضمن پذیرش همه مبانی و اصول مطرح شده در دیدگاه کلامی ـ تاریخی در پی این است که موضوع مهدویت را مبنایی برای پی‌ریزی کلیه مناسبات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در عصر غیبت قرار دهد.
شاخص‌ترین فقیه، متکلم و اندیشمندی که دردیدگاه فرهنگی ـ اجتماعی به تحلیل و بررسی اندیشه مهدویت و فرهنگ انتظار پرداخته، امام خمینی(ره) بوده که نظریة ولایت فقیه را ارائه دادند. یکی از مهم‌ترین دلایل امام هم که به آن استناد کرده، توقیع یا دست خطی بوده که از سوی امام عصر(ع) به اسحاق بن یعقوب صادرشده در پاسخ به سؤالی که پرسیده بودند در ایام غیبت کبری در حوادث و پیشامدها چه باید بکنیم؟ در آن توقیع و دست خط بیان شده، «در ایام غیبت کبری درحوادث و پیشامدها به راویان حدیث ما رجوع کنید چون آنان حجّت من بر شمایند و من حجت خدا بر شما». این مبنای اصلی نظریة امام خمینی قرار گرفت که با رهبری و تلاش‌های‌ایشان ومردم سرانجام انقلاب اسلامی‌به پیروزی رسید.11
پس از بررسی شاخص‌های انتظار فعال و غیر فعال، نحوة ارایة محتوای آیتم‌ها وسایر متغیرها در1597آیتمِ برنامة «به سوی ظهور» می‌توان به مهم‌ترین نتایج این تحقیق بدین شرح اشاره نمود:
ـ برنامه «به سوی ظهور» تنها در 19 درصد از آیتم‌های خود به مبحث انتظار فعال پرداخته است.
ـ این برنامه با 63 درصد بیشترین شیوه و نحوه ارایه‌اش، شیوه ارایه احساسی و عاطفی است و بیشترین محتوای آیتم‌های این برنامه با 56 درصد به مباحث احساسی و عاطفی اختصاص داشته است، در حالی‌که دراین برنامه سهم مباحث کلامی(اعتقادی) ـ تاریخی 3/13 درصد و مباحث اجتماعی ـ سیاسی 12 درصد بوده است.
ـ بیشترین نحوة ارایة محتوایِ آیتم‌های برنامه به شکل احساسی و عاطفی63 درصد بوده است. درحالی‌که 17 درصد آیتم‌های برنامه، نحوة ارایة شناختی، استدلالی و معرفتی داشته اند و5/19 درصد نحوة ارایة اطلاع رسانی.
ـ 48 درصد از آیتم‌های برنامه را آیتم «وله» تشکیل می‌دهد که 89 درصد ازاین میزان را وله‌های احساسی به خود اختصاص داده اند.
ـ بیش از 60 درصد پیام آفرینان برنامه را مردان تشکیل می‌دهند.
می‌توانیم اینگونه نتیجه‌گیری کنیم که این برنامه بیشترین نحوه ارایه‌ای که بدان پرداخته و برجسته سازی نموده است، شیوة ارایة احساسی و عاطفی است.
بیشتر مخاطبان ما به خصوص نسل جوان اطلاعات درستی دربارة امام عصر (ع) ندارند و پرداختن این‌گونة سیما بدین موضوع، سبب دامن زدن به بار احساسی و عاطفی موضوع مهدویت درجامعه می‌گردد و درک نادرستی را به مخاطب القا می‌کند.
در این برنامه آیتم‌های آغاز برنامه،گفتارهنرمند، تشرف یافتگان خدمت امام عصر(ع)، نامه‌ای به امام عصر(ع)، ناله‌های فراق، آوای انتظار و شعر انتظار همیشه نحوة ارایة احساسی و عاطفی داشته‌اند. همچنین آیتم وله نیزبا 89 درصد نحوه ارایة احساسی و عاطفی داشته است.
تنها آیتم‌های گفت‌وگو با کارشناس با 97 درصد و نمایش بخش‌هایی از فیلم‌ها یا شبکه‌های آخرالزّمانی با 58 درصد نحوه ارایه شناختی، استدلالی و معرفتی داشته است. آیتم‌های بوستان انتظار (معرفی کتاب) همیشه، و آیتم‌های معرفی سایت‌های مهدوی، ارتباطات مردمی و تبلیغ با 92 درصد نحوة ارایة اطلاع رسانی داشته اند.
ازسویی‌این برنامه در قسمت‌های ویژه‌ای که به ایام ولادت معصومین(ع)، اعیاد یا مناسبت‌های حزن آور مذهبی اختصاص داشته، بیشترین زمان از کلّ برنامه را به آیتم‌های احساسی و عاطفی اختصاص داده است. به عبارتی این برنامه درمناسبت‌ها‌ی مختلف (شاد یا حزن آور) از رویکرد احساسی و عاطفی سودجسته است و بازنمایی این برنامه در موضوع مهدویت به شکل احساسی و عاطفی بوده است.
باید به این نکته توجه داشت که باور مهدوی در بین مخاطبان یک باور مستحکم است که رسانه یا برنامه‌های تلویزیونی آن را می‌توانند تقویت کنند و موجبات انس، شناخت و آگاهی بیشتر مخاطب را در زمینة مهدویت فراهم آورند.
این مطلب را مستند می‌کنیم به تحقیق باهنر که 3/2 افراد جامعه ایران که از رسانه‌های مدرن (رادیو وتلویزیون) استفاده می‌کنند دارای علاقة بسیار به دین هستند و 3/1 باقی مانده نیز به آن بی علاقه نیستند.12
از سویی رسانه ملی باید برای بیان مباحث دینی و به خصوص مهدوی از «مدل آیینی» که هدف نهایی آن به نمایش نهادن اعتقادات وبیان عواطف مشترک است، سودجوید.13 تلقی مدل آیینی از ارتباطات این است که به دنبال توزیع پیام درمکان و فضا نیست، بلکه می‌خواهد جامعه را در زمان نگه دارد و عقاید مشترک را باز نمایی کند.14
رویکرد آیینی ارتباط را در وهلة اول نه به عنوان «پراکندن پیام‌ها درفضا، بلکه نگهداری جامعه در زمان» می‌داند. دراین رویکرد ارتباطات «رساندن اطلاعات نیست، نمایاندن افکارمشترک» است.15
به طور کلّی می‌توان گفت نگاه آیینی نگاهی فرهنگی به ارتباطات دارد، نگاهی که در جستجوی ارزش‌ها و معانی است16
رسانه ملی
بنابراین رسانة ملی با استفاده از مدل آیینی و نظریه انتظار فعال می‌تواند به یکپارچگی جامعه وگسترش پیوند‌های اجتماعی درراستای انتظار فعال کمک نماید. یعنی مهدویت و عشق به امام عصر(ع) تنها در موارد صرف آیینی چون حضور در جمکران یا دعای ندبة صبح‌های جمعه یا صدقه و دعا برای سلامتی و تعجیل ظهور (درعین اینکه این موارد بسیار مهم هستند)، خلاصه نشود.
از نکات مهم «مدل آیینی» توجه به ارتباط دو سویه بین مخاطب و فرستنده است با توجه به این موضوع و در نظرگرفتن فرهنگ والای مهدوی که یک اعتقاد ریشه دار در بین مخاطبان است، برنامه‌های مذهبی و به خصوص مهدوی تلویزیون باید در ارایة خود از این نحوه (مدل آیینی) که نگاهی فرهنگی به ارتباطات دارد، استفاده نمایند.
از سویی توجه به نیاز‌های مخاطب و گوناگونی آنها دراین مدل بسیارمورد توجه است. برنامة به سوی ظهور هم به دلیل استفاده از امکاناتی چون‌ایجاد سایت(www.zohoor.ir و www.zohoortv.com )، استفاده از فکس و ایمیل به شکل زنده در برنامه به مدل آیینی بسیار نزدیک است.
اما طبق نتایج نظر سنجی مرکز تحقیقات از برنامه «به سوی ظهور» 7 /52 درصد بینندگان برنامه معتقدند برنامه «به سوی ظهور» درحدّ زیادی در پاسخ‌گویی به سئوالات آنها در زمینه موضوع برنامه موفق بوده است. اما جالب توجه است که کمترین میزان این نظرسنجی نیز به گفتة مخاطبان مربوط به همین بخش است که ضرورت ارتباط بیشتر با مخاطبان وتوجه به نظرات آنان را می‌طلبد.
پس سیمای جمهوری اسلامی و سازندگان این نوع برنامه‌ها به جای پر رنگ و برجسته نمودن مباحث احساسی باید تلاش کنند سهم مباحث عقلی و اعتقادی را بالاتر ببرند و حتی این مباحث را با توجه به مدل آیینی با مخاطبان به چالش بکشند تا موضوع مهدویت از حالت نمادین، سنتی و احساسی صرف خارج شود و مخاطبان در زمینه انتظار واقعی (انتظار فعال) به باور واعتقاد مشترکی رسیده و بدین سبب این باور گسترش یافته و توسط رسانه بازنمایی شود، انتظار واقعی‌ای که سبب شود مخاطبان در تمامی ارکان زندگی خویش وجود امام(ع) را شاهد و ناظر اعمال خود ببینند به نحوی که این باور و انتظار اصیل در تمامی شئون اجتماعی، سیاسی و.... تجلی یابد.
نتیجه گیری
براساس‌این تحقیق پیشنهاد می‌گردد:
ـ برنامه‌هایی که دربارة امام عصر(ع) ساخته می‌شوند برای مخاطبان خاصی تهیه گردند به عنوان مثال: برای کودکان، نوجوانان، جوانان و زنان....
ـ سازندگان‌این نوع برنامه‌ها به غیر از محتوا باید در ارائه جذابیت تصویری نیز بکوشند زیرا هر چقدر محتوا زیبا باشد اما نحوه ارائه رسانه‌ای نباشد، سبب مخاطب گریزی می‌شود. این مورد از عوامل مهم جذب مخاطب به سوی محتوا‌های دینی است.
ـ به موضوع مهدویت درقالب سریال‌ها و داستان‌ها پرداخته و تشرفات موثق به شکل فیلم،کلیپ و...برای جوانان ساخته شود، البته با توجه به رعایت تمام محدودیت‌های شرعی که برای نشان دادن چهره امام(ع) وجود دارد.
ـ باید ساختارخشک برنامه‌های مذهبی شکسته شود و مجریان برنامه و کارشناسان بتوانند به دور از زبان و بیان خشک، رسمی و قدیمی با مخاطبان ارتباط برقرار کنند. البته تا حدی که محتوا زخمی نشده و آسیبی به آن وارد نگردد.
ـ با حفظ بخش هنری این نوع برنامه‌ها در هر قسمت بنا به تناسب از شاعران، خوانندگان، خطاطان و... استفاده شود و حتی المقدور از تکراری شدن این بخش و تنها پرداختن به یک نوع هنر پرهیز شود.
ـ پس از پایان اینگونه برنامه‌ها پژوهشی درباره عملکرد برنامه و اینکه چه تأثیری روی مخاطب داشته، صورت گیرد تا مشخص شود این برنامه‌ها چه تاثیری روی اعمال و کردار مخاطبان خود گذاشته‌اند و به اصطلاح در امام زمانی شدن مخاطبان چقدر موثر بوده اند.
ـ بعد معرفتی موضوع مهدویت و انتظار در این برنامه‌ها مورد توجه قرار گیرد و تلاش گردد چهره‌ای جذاب، مطلوب و دوست داشتنی از قیام جهانی امام عصر(ع) به مخاطب ارائه شود، درحالی‌که مخاطبان این برنامه‌ها کمتر با ژرفای اتفاقی که قرار است با ظهور امام عصر (ع) رخ دهد، آشنا می‌شوند.
ـ دراشعار، موسیقی مداحی‌ها یا مراثی که برای سایر معصومین خوانده می‌شود، بازنگری صورت گیرد تا خدای ناکرده به ساحت آن بزرگواران بی احترامی نگردد.
ـ نوآوری وابتکاری از نظر قالب و محتوا در این نوع برنامه‌ها رخ دهد، زیرا بیشتر برنامه‌هایی که در این رابطه تولید شده است در قالب‌های ترکیبی و میزگرد بوده است.
1. ناصری، علی، بازشناختی از یوسف زهرا علیه السلام، چاپ اول، قم: انتشارات کیش مهر، ص 19
2. شفیعی سروستانی، ابراهیم، معرفت امام زمان (ع) و تکلیف منتظران، چاپ اول، تهران: انتشارات موعود عصر(ع)، ص154.
3. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی (ع) از دیدگاه فلسفه تاریخ، چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات صدرا، ص15.
4. منتظرقائم، خلیل، «مهدویت و بازتاب آن در رسانه ملی»، ماهنامه موعود، شماره 68، ص17.
5. حیدری، معصومه، نظرسنجی ازمردم 30 شهرکشور درباره برنامه «به سوی ظهور»، گروه سنجش افکار، شماره تحقیق166/81.
6. صبور، رضا، گفت‌وگوی نگارنده با تهیه کننده برنامه «به سوی ظهور».
7. مطهری، مرتضی، قیام وانقلاب مهدی (ع) از دیدگاه فلسفه تاریخ، چاپ پانزدهم، تهران:انتشارات صدرا، ص14.
8. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی (ع) از دیدگاه فلسفه تاریخ، چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات صدرا، ص15.
9. جمعی از نویسندگان، انتظار در اندیشه‌ها، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (ع)، ص51
10. شفیعی سروستانی، ابراهیم، انتظار، بایدها و نبایدها، چاپ اول، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، ص69
11. شفیعی سروستانی، ابراهیم، معرفت امام زمان (ع) و تکالیف منتظران، چاپ اول، تهران: انتشارات موعود عصر(ع)، ص 176و174.
12. باهنر، ناصر، «راهبردهای آموزش دینی درتلویزیون با مطالعه در تطبیق رسانه‌های دینی»، فصلنامه پژوهش و سنجش، ویژه نامه آموزش.
13. مهرداد، هرمز، مقدمه‌ای بر نظریات و مفاهیم ارنباط جمعی، تهران:انتشارات فاران، ص52.
14. گیویان، عبداله، دو استعاره بنیادین برای فهم ارتباطات، فصلنامه رادیو وتلویزیون، شماره پاییز 1385، ص39.
15. ویندال، سورین وهمکاران، کاربرد نظریه‌های ارتباطی، ترجمه علیرضا دهقان، چاپ اول، تهران: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، ص19.
16. گیویان، عبداله، همان، ص40.
منبع: موعود، شماره 80 ؛ تنظیم برای تبیان : گروه دین و اندیشه - حسین عسگری
