اندوه و شور و سوگ در نغمه‌های آسمانی
هر سال با شروع ماه محرم، بحث درباره موسیقی مذهبی آغاز می‌شود و درنهایت بدون هیچ نتیجه‌ای به پایان می‌رسد
در حالی‌كه عمومیت این نوع موسیقی و همگانی بودن استفاده از آن، ضرورت توجه به این نوع موسیقی و اساسا موسیقی مذهبی را گوشزد می‌كند.
به گزارش همشهری ، متأسفانه با وجود قدمت چند صدساله موسیقی مذهبی و هنرهای عاشورایی، هنوز بین كارشناسان موسیقی این حوزه توافق حاصل نشده و بدعت‌گذاری‌های نسل جدید نیز هنوز به پایان نرسیده‌است. از سوی دیگر، مفهومی كه از موسیقی مذهبی در ذهن شكل می‌گیرد، یك نوع موسیقی اندوه و غم است كه همیشه همزمان با ماه محرم و ایام سوگواری امام حسین(ع) از رادیو و تلویزیون شنیده می‌شود، درحالیكه غم و اندوه تنها یكی از جنبه‌های موسیقی مذهبی است و توجه بیش از حد به این جنبه از موسیقی مذهبی است كه عده‌ای را به سوی بدعت‌گذاری سوق داده‌است. در این میان دستگاه‌های فرهنگساز و رسانه‌های گروهی در تعریف و ترویج موسیقی مذهبی درست مسئولیت مهمی به‌عهده دارند كه متأسفانه به‌جای انجام این مسئولیت، با بدعت‌گذاران همراه شده و از موسیقی مذهبی اصیل غافل مانده‌اند.
حاتم عسگری فراهانی، تعزیه‌خوان و پژوهشگر موسیقی مذهبی توجه بیش از حد به جنبه اندوه موسیقی مذهبی را یكی از آسیب‌های موسیقی مذهبی دانسته و می‌گوید:«با وجود تأكید دست‌اندركاران و كارشناسان موسیقی مذهبی متأسفانه تنها به یكی از جنبه‌های موسیقی مذهبی توجه شده و سایر ویژگی‌های این نوع موسیقی مورد بررسی قرار نگرفته‌است.»
عسگری فراهانی، موسیقی عاشورایی را بارزترین نوع موسیقی مذهبی دانسته و درباره ویژگی‌های آن می‌گوید:«موسیقی عاشورایی نیز صرفا به اندوه و غم خلاصه نمی‌شده و طی چند دهه گذشته تغییر شكل داده است. در حقیقت تعزیه‌خوانی نیز صرفا اندوهناك نبوده و شور نیز داشته كه این با ماهیت تعزیه‌خوانی هماهنگ است.»
این ردیف‌دان و پژوهشگر موسیقی ایران از رشادت و شهادت به‌عنوان مهم‌ترین مفاهیم مذهبی یاد كرده و می‌افزاید:«در فرهنگ اسلام و شیعه، رشادت و شهادت مفاهیم بسیار والایی هستند كه می‌توان با كمك موسیقی آنها را به خوبی نشان داد. اما متأسفانه تا‌به‌حال این مفاهیم در موسیقی مذهبی، با گریه و اندوه و غم بیان شده و همین یكی از آسیب‌های جدی موسیقی مذهبی ماست كه با اصل مذهب تناقض دارد، چرا كه در روایت‌ها آمده‌است كه شهدا، شادی‌كنان به میدان جنگ می‌رفتند اما ما با اندوه و غم از رشادت‌های آنها یاد می‌كنیم.»
وی با بیان اینكه مجموعه موسیقی ایران ریشه مذهبی دارد، نوحه‌خوانی را یكی از شاخه‌های موسیقی ایران دانسته و درباره آن می‌گوید: «حتی پیش از اسلام نیز موسیقی ما زمینه و درون‌مایه مذهبی خاص خود را داشته اما با ورود اسلام و رواج مذهب تشیع، شكل این موسیقی تغییر كرده و به شكل امروز درآمده‌است.»
عسگری فراهانی صدا و سیما را مهم‌ترین رسانه برای ترویج مداحی و روضه‌خوانی صحیح دانسته و درباره نقش این رسانه می‌گوید:«صدا و سیما به‌عنوان یك رسانه فرهنگساز موظف است موسیقی درست مذهبی را با كمك كارشناسان و دست‌اندركاران این حوزه شناسایی كرده و نوع درست آن را در برنامه‌های خود پخش كند.»
هوشنگ جاوید، محقق و پژوهشگر موسیقی نواحی و مذهبی یكی از مشكلات موسیقی مذهبی در ایران را غلبه مفهوم اندوه بر رشادت دانسته و می‌گوید:«متأسفانه وقتی از موسیقی مذهبی صحبت می‌شود همه تصور می‌كنند تنها نوحه‌ها و مرثیه‌ها موسیقی مذهبی هستند، در حالی‌كه اندوه تنها یكی از جنبه‌های موسیقی مذهبی است و در حقیقت موسیقی مذهبی هم شور دارد و هم سوگ. حتی اگر در زمینه اجرای این دو شاخه( شور و سوگ) وارد شویم می‌بینیم كه هركدام شاخه‌های زیبای دیگری نیز دارند. حتی گونه‌های آیینی هر كدام بسیار پررنگ‌تر از گونه‌های دیگر است اما ما متأسفانه فقط به روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی توجه داریم.»
جاوید ذكر را یكی از مهم‌ترین عناصر موسیقی مذهبی دانسته و می‌گوید:«ذكر چندین جنبه دارد و هر كدام از این ذكرها نیز با نغمه‌ها و آواهای بسیار زیبایی همراهند اما كمتر به آن توجه شده، درحالیكه موسیقی مذهبی جهان اسلام و تشیع فقط به مرثیه و نوحه ختم نمی‌شود و شاخه‌های فراوانی دارد؛ مانند ذكرخوانی، توسل‌خوانی، چاووش‌خوانی، نعت‌خوانی، حمد‌خوانی، مناجات‌خوانی و... كه حدود صد شاخه هستند. اما ما در غیاب كارشناسان موسیقی فقط یك جنبه از موسیقی مذهبی كه اندوه و نوحه است را بیش از سایر جنبه‌ها می‌شنویم.»
جاوید درباره دیگر مباحث مربوط به موسیقی مذهبی می‌افزاید:«چندی پیش عید غدیر بود اما هیچ‌كدام از رسانه‌ها به مسئله غدیریه‌خوانی توجه نكردند، درحالیكه غدیریه‌خوانی بخش بسیار مهمی از موسیقی مذهبی ماست و می‌شد به‌جای پخش موسیقی مثلا شاد از این نوع موسیقی مذهبی استفاده كرد.»وی یكی دیگر از عناصر موسیقی مذهبی را اضحی خوانی دانسته و می‌گوید:«ما پیش از این موسیقی ویژه عید قربان را داشتیم كه به آنها اضحی خوانی می‌گفتند.
این اضحی خوانی از بین‌رفته و بیشتر بین تركمن‌ها و كردهای غرب كشور باقی مانده چون به آنها توجه نشده و به جامعه معرفی نشده‌است، درحالیكه می‌توان اطلاعات جامع و كاملی نیز از این نوع موسیقی به‌دست آورد و جامعه هنرمندان را از این بست و گرفت درآورد تا در هر مناسبت مذهبی دچار سردرگمی نشوند و كمتر به موسیقی مذهبی آسیب وارد كنند.»
جاوید همچنین می‌گوید:«جالب است بدانید كه یكی دو شركت خارجی كه وارد‌كننده اجناس به كشور ما هستند، چنان علامت‌های عزاداری را بزرگ كردند كه درنهایت منجر به حذف آنها شد. حتی همین شركت‌ها باعث شدند كه طبل‌های جدید و عجیبی وارد ایران شود كه درنهایت حذف آنها را به‌دنبال داشت. این موضوع یكی دیگر از صدمه‌هایی است كه به موسیقی مذهبی وارد شده اما آسیب‌های آن مورد پژوهش قرار نگرفته‌است.»
جاوید به مسئله نظارت در موسیقی مذهبی اشاره كرده و می‌گوید:« متأسفانه بر همه چیز به غیراز نوحه‌خوانی‌ها نظارت می‌شود و حتی تولیداتی كه در زمینه موسیقی مذهبی به بازارارائه می‌شود نیز مورد ارزیابی كارشناسان موسیقی مذهبی قرار نمی‌گیرد. به هر‌حال این مسائل در موسیقی مذهبی بسیار مهم هستند و باید مورد بررسی اهل هنر و فقه قرار گیرد تا یك توافق جدی حاصل شود و تكلیف موسیقی مذهبی مشخص شود.»
این پژوهشگر موسیقی همچنین معتقد است: « موسیقی در یك چرخه مبهم هنوز مورد سؤال است و مبانی فقهی مسئله موسیقی هنوز مشخص نشده‌است. از نظر مبانی فقهی تنها فتوای امام خمینی(ره) درباره موسیقی است كه به هنرمندان این حوزه اجازه فعالیت داده‌است. بعد از این فتوای تاریخی نگرش جدی نسبت به موسیقی و نیاز به این هنر پذیرفته نشده و بیشتر جنبه تكنیكی و درون‌مایه ترانه‌ها مورد بررسی و سؤال قرار گرفته‌است.»
تنظیم برای تبیان : مسعود عجمی
