به یلدا شب خلق بیدار باش

(یلدا) لغت سریانی است و در آن لسان همان کلمه ی میلاد عربی است که عبارت از زمان ولادت عیسی است و در اصطلاح نجوم آخرین شب پاییز و یا اولین لیله ی زمستان است که درازترین شبها در تمام سال می باشد^⁽¹⁾

در قاموس سریانی به انگلیسی (پاین اسمیت) عیناً (یلدا) را به معنی ولادت و میلاد تفسیر کرده و گویا به معنی میلاد عیسی را که از قبیل علم بالغلبه باشد نیز متعرض شده...

ابوریحان بیرونی گوید: «وفی اللیلة التی یتقدمها الخامس و العشرون من هذا الشهر (کانون الاول) و هو لیلة علی مذهب الروم عید یلدا، و هو میلاد المسیح و کانت وقئذ لیلة الخمیس، فاکثر الناس یذهبون الی ان هذا الخمیس کان الخامس و العشرون و لیس کذالک انما هو السادس و العشرون...، ⁽²⁾ .

از بعض اشعار پارسی نیز رابطه ای بین مسیح و یلدا ادراک می شود^⁽³⁾

ایزد دادار مهر و کین تو گویی

از شب قدر آفرید و از شب یلدا

زانکه به مهرت بود تقرب مؤمن

زانکه به کینت بود تفاخر ترسا^⁽⁴⁾

به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی/که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا (سنائی)

از همین بیت سنائی بعض فرهنگ نویسان (از جمله مؤلف برهان) پنداشته اند که (یلدا) نام یکی از ملازمان عیسی بوده است، و چنین نامی در زمره ی ملازمان او در مأخذی دیده نشده و (چاکری عیسی) کردن هم در بیت سنائی به معنی اختصاص یافتن زمان مزبور به ولادت وی می باشد^⁽⁵⁾ .

مؤلف (صحاح الفرس) آورده است:

یلدا – شبی را گویند در سال که از آن شب درازتر نباشد و در آخر فصل پاییز بود (بامدادش اول زمستان باشد). امیر معزی گفته:

تو جان لطیفی و جهان جسم کثیف است/تو شمع فروزنده و گیتی شب یلدا^⁽⁶⁾

یلدا – شبی را گویند در سال که از آن شب درازتر نباشد و در آخر فصل پاییز بود (بامدادش اول زمستان باشد).

گذشته از درازی مدت این شب، شاعران به سیاهی و تیرگی آن هم توجه داشته اند. چنانکه در شعر امیر معزی دیده می شود. و ناصر خسرو گوید:

قندیل فروزی به شب قدر به مسجد/مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا^⁽⁷⁾

و خاقانی شروانی راست:

گر آن کیخسرو ایران و تو راست/چرا بیژن شد این در چاه یلدا^⁽⁸⁾

صاحب غیاث اللغات می نویسد:

«یلدا – بالفتح، شب تاریک و درازشبی است. که در آخرین درجه قوس واقع شود یعنی در منتهای ماه آذر که به هندی پوس گویند واقع شود و آن شب درازتر از همه شبهای سال است و آن را نحس گرفته اند و صاحب کشف از زمان گویا نقل کرده که شب یازدهم که آفتاب ورجدی باشد یعنی شب یازدهم ماه دی که آن را به هندی ماه گویند و آنچه مؤلف را از علم تنجیم تحقیق شده آنست که روزی که آفتاب یازدهم درجه ی برج قوس طی نماید کوتاهتر از همه روزهای سال همان روز است و درازتر از همه شبهای سال شب آن روزی است و این اتفاق در عشره ی دوم آذر مطابق پوس باشد به اندک تفاوت» ^⁽⁹⁾

انوری گوید:

شب محنت من زامداد فکرت/درازی شبهای یلدا گرفته^⁽¹⁰⁾

باید دانست که جشن میلاد مسیح (Noel) که در 25 دسامبر تثبیت شده طبق تحقیق محققان در اصل جشن ظهور میترا (مهر) بوده است که عیسویان در قرن چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی قرار دادند.⁽¹¹⁾

پس مهر در این روز متولد شده و در روزگاران قدیم نزد مهرپرستان این روز مخصوص جشن مهر بوده است. در اوستا مهر فرشته ی روشنایی و پاسبان راستی و پیمان است و در فارسی به معانی: خورشید و ماه هفتم سال و روز شانزدهم هر ماه و محبت آمده است^⁽¹²⁾.

مسعود سعد سلمان این معانی را در یک بیت آورده است:

روز مهر وماه مهر و جشن فرخ مهرگان/مهر بفزای این نگار ماه چهر مهربان

رومیان قدیم عقیده داشتند که مهر از سنگ خارا تولد یافته و کلاهی مخصوص بر سر دارد و در یک دست خنجر و در دست دیگر مشعل گرفته و برای روشن کردن به وجود آمده... ما شب (یلدا) را که شب اول دیماه است شب چله نامیده و آداب و رسومی خاص در این شب داریم مانند: خوردن میوه هایی که در تابستان و پاییز فراوان و در این وقت نزدیک به تمام شدن است...^⁽¹³⁾

مرحوم محمدعلی تربیت در تذکره ی دانشمندان آذربایجان در احوال آقا اسماعیل یلدا می نویسد:

«از اهل ماکو است در تاریخ 1258 تولد یافته و در سنه ی 1213 وفات کرده است. دیوانی دارد مرکب از پارسی و ترکی این بیت ترکی مشهور از اوست:

یلدا گجه هم بر دور ایلده بر او لور پیدا/بیلمم بونجه آیدور آیده ا یکی یلدا دور^⁽¹⁴⁾

همچنانکه قبلا اشارت رفت شاعران و گویندگان ما بین یلدا و مسیح رابطه ای احساس کرده و در گفته های خود بدان اشاره کرده اند^⁽¹⁵⁾

ناصرخسرو گوید:

گرزی تو قل ترسا مجهولست

معروف نیست قول توزی ترسا

او بر دوشنبه و تو بر آدینه

تو لیل قدر داری و او یلدا ⁽¹⁶⁾

پی نوشت ها :

^{1- یادداشتهای قزوینی نقل از دانشمندان آذربایجان تألیف محمدعلی تربیت ص 403}

^{2- آثار الباقیه چاپ زاخائو ص 293، یادداشتهای مرحوم قزوینی.}