مسجد دو مناره سقز
سابقه تاریخی سقز
در بیرون محوطه اصلی شهر ، بناها ، تلهای باستانی و همچنین قبرستانهای متعدد مربوط به ادوار مختلف تاریخ سكونت انسان مشاهده می شود . اما از همه این داده ها مهمتر ، می توان به غار كرفتو و قلعه باستانی زیویه اشاره كرد .
غار كرفتو در فاصله 75 كیلومتری شمال شرق سقز قرار دارد ، كه از یك صخره طبیعی تشكیل شده است . در آن ، اتاقها و دهلیزهایی وجود دارد كه نیمی از انها دست ساز ، و نیم دیگر طبیعی اند .
با توجه به مطالعات و كاوشهایی كه در این محوطه انجام شده است . می توان آن را به دوره نوسنگی نسبت داد . همچنین كتیبه یونانی كه در سر در ورودی یكی از اتاقهای طبقه سوم این غار وجود دارد و غار را به عنوان محل سكونت هركول معرفی می كند و نیز نقشهایی كه اغلب می توان آنها را به دوره اشكانی نسبت داد ، به این نكته دلالت دارند كه این غار در ادوار مختلف تاریخی و پیش از تاریخ ، مورد استفاده انسان بوده است .
بر اساس كاوشهای باستان شناسی كه طی چند دهه اخیر در تپه باستانی زیویه صورت گرفته است ، می توان قدمت آن را به دوره ماننایی نسبت داد ، كه از آن به عنوان یكی از پایتختهای آنها ، استفاده یم شد . بعد از ماننایی ها نیز مادها بین سده های 6 تا 8 ق. م ، از این محل برای سكونت استفاده كردند . درباره سابقه تاریخی محدوده اصلی سقز نیز باید مكانهایی همانند مسجد دو مناره مربوط به دوره صفویه را به عنوان معیارتاریخگذاری و پیشینه تاریخی در نظر بگیریم ، كه در كل مربوط به دوره افشاریه به بعدند .
موقعیت مسجد دو مناره
مسجد دو مناره سقز واقع در محله میان قلعه سقز و در دامنه یگانه تپه تاریخی داخل شهر ؛ یعنی نارین قلعه ، و در واقع در بافت قدیم شهر ، در خیابان امام خمینی و پشت حسینیه سقز ، قرار دارد . این مسجد در محیطی آزاد ساخته شده ، و از هر طرف باز است . از طرف شمال به یك كوچه سه متری محدود به تپه قلعه قدیم نارین قلعه و خیابان امام ، و از طرف جنوب به محوطه باز حوضخانه راه دارد . در جهت غرب به یك گذرگاه چهار متری ، و از طرف شرق نیز به یك كوچه یك متری محدود است . این مسجد در سال 1380 با شماره ثبتی 2600 ، جزء آثار ملی كشور به ثبت رسید.
ارزش تاریخی مسجد
بنای مسجد طبق روایات محلی ، به زمان شیخ حسن مولان آباد ، از عرفای حكیم ریاضیدان مشهور عصر افشاریه ، بر می گردد . هنگام عزیمت نادرشاه افشار به بغداد وی از منطقه سقز عبور كرد و طبق درخواست شیخ حسن مولان آباد برای ساخت مسجدی برای اهالی شهر سقز . نادرشاه دستور ساخت این مسجد را در بافت قدیم شهر سقز داد . در حال حاضر نیز برخی از اهالی منطقه به این مسجد ، مسجد شیخ حسن مولان آباد می گویند .
از نشانه ها و دلایل صحت این مدعا ، این است كه در این سفر ،نادرشاه دو عصای مرصع و یك سفره منقوش زیبای چرمی را نیز به شیخ حسن هدیه می دهد . این وسایل در حال حاضر ، در قریه مولان آباد ، كه آرامگاه این عارف عالی رتبه در آن قرار دارد . نگهداری می شود . همچنین ، یك جلد كلام ا… مجید خطی در مقبره شیخ حسن است ، و تاریخ آن به اواخر دوره افشاریه دلالت دارد . همچنین با توجه به كاشیكاریهای این مسجد كه بیشتر مربوط به اواخر افشاریه و اوایل زندیه است و خصوصیات آن دوران را دارد می توان به طور قطع مطمئن شد كه بنا مربوط به دوره افشاریه است ، و در دورانهای بعدی مرمت شده و تعمیرات جزئی در آن صورت گرفته شده است .
شرح بنای مسجد
مسجد دو مناره سقز ، پلانی تقریبا مربع شكل دارد . در ساخت این مسجد ، از مصالحی مانند : خشت خام ، ملات گل ، سنگهای لاشه ، آجر و چوب استفاده شده است .
ورودی اصلی این مسجد ، در ضلع غربی قرار گرفته است . این در ورودی ، سر در آجری با بافت گره چینی آجر و كاشی زرد رنگ دارد ، كه معرف دوره زندیه است . بعد از در ورودی ، یك دالان ارتباطی برای رسیدن به شبستان مسجد قرار دارد . ابعاد این دالان ارتباطی ، حدود 3 در 5/3 متر است ، كه از همین دالان به وسیله نه پله می توان به پشت بام مسجد رسید. پله های این راه ارتباطی ، بدین صورت ساخته شده اند كه از چوبی جهت لبه پله استفاده نموده ، و برای ساخت پله ها پشت این لبه چوبی را به وسیله سنگهای لاشه ، خشت خام و اندودكاه گل پر كرده اند.
شبستان مسجد دقیقا در ضلع شرقی این دالان قرار دارد ، كه از طرق درگاه جداگانه می توان به آن را ه یافت . ابعاد این شبستان ، حدود 10 در 12 متر است .. سقف این شبستان با ارتفاع 2 متر و 80 سانتیمتر ـ همانند بیشتر مساجد آن محل ـ بر روی چهار ستون چوبی تقریبا مدور با سر ستونهای چوبی مشكل ، تكیه داده است . پشت بام این مسجد تا سال 1364 ،كاهگلی بود ؛ كه در آن سال با همت اهالی محله ، اندود كاهگل برداشته و پشت بام بنا آسفالت شد . قطر ستونهای این بنا در حدود 35 سانتیمتر است . كه بر روی پایه ستونهایی سنگی با همین قطر قرار دارند.
در ضلع جنوبی این شبستان و قبل از هر چیزی ، محراب مسجد جلب توجه می كند . این محراب ، بافت قدیم خود را كه همان طاق هلالی باشد ، حفظ كرده است . البته به دلیل اینكه در سال 1378 همه مسجد گچكاری مجدد شد ، تغییراتی در تزیینات و مشخصه های آن به وجود آمد ؛ به طوری كه امروزه فقط محرابی هلالی مشاهده می شود كه بر بالای آن “ بسم ا…. الرحمن الرحیم ” با گچ ، قالب گیری شده است . در ضلع جنوبی شبستان علاوه بر محراب ، دو راه ارتباطی دیگر كه دقیقا شكل محراب را دارند ، برای راه یافتن به ایوان جلوی مسجد ، تعبیه شده است .
قطر دیوارهای این مسجد ،حدود یك متر و 70 سانتیمتر است ، كه در ضلع جنوبی و داخل محراب ، بوضوح می توان آن را مشاهده كرد . راز استحكام و پایداری بنا از دوره افشاریه تاكنون ، بدون تردید همین ضخامت و ستبری دیوارهای آن است . در ضلع شرقی شبستان ، شش تاقچه با اندازه های متفاوت قرار گرفته است ، كه از ان برای نگهداری مصحفها و وسایل دیگر مربوط به مسجد استفاده می شود .. در این ضلع ، همچنین یك در ارتباطی به اتاق در ضلع شرقی مسجد كه برای انباری از آن استفاده می شود ، تعبیه شده است .
در ضلع شمالی شبستان و در زمانهای قبل ، سكویی وجود داشت كه احتمالا كاربرد آن برای این بود كه بچه هایی كه در نماز یومیه شركت می كردند ، بالای آن نمازشان را به جا می آوردند و می توانستند امام جماعت مسجد را ببینند. این سكو در حال حاضر وجود ندارد . در این ضلع در سال 1379 ، شومینه ای ساختند كه بیشتر جنبه تزیینی دارد . و از آن استفاده چندانی نمی شود در این ضلع شبستان بجز این شومینه ، دیگر هیچ گونه عنصر تزیینی ، همانند تاقچه یا عناصر دیگر ، دیده نمی شود .
در ضلع غربی شبستان ، چهار تاقچه با اندازه های متفاوت ساخته شده اند ، كه همان كاربرد تاقچه های ضلع شرقی را دارند . تاقچه هایی كه از آنها نام برده شد ، به دلیل متاخر بودن گچكاری مسجد ، مشخصه بارزی ندارند كه بتوان آن را بر شمرد . فقط ، تاقچه هایی اند معمولی با شكل تقریبا مستطیلی ، كه البته دیوارهای اضلاع شبستان را از یكنواختی بیش از حد خارج كرده اند .
در ضلع غربی مسجد علاوه بر دالان ارتباطی به شبستان اصلی مسجد ، دو اتاق دیگر نیز وجود دارد كه در ادوار پیشین ، محل سكونت طلبه های دینی و محل درس خواندن آنان بود . در حال حاضر ، كاربری این دو اتاق عوض شده ؛ به طوری كه یكی از اتاقها به وضو خانه تبدیل شده ، و اتاق دیگر نیز خالی مانده است . راه ارتباطی به این اتاقها ، از داخل شبستان است . از طریق اتاق اول ، می توان به اتاق دوم راه یافت .
احتمالا ، از ایوان جلویی مسجد ، به عنوان مصلای تابستانی استفاده می شد . به دلیل اینكه این مسجد همانند اغلب خانه های این منطقه بر سطحی شیبدار بنا شده است ، معماران اولیه آن برای اینكه بتوانند مسجد را بر روی سطحی مسطح بنا كنند .مجبور شدند در جلویی مسجد سكویی از سنگهایی لاشه با ارتفاعی در حدود 4 تا 5/4 متر بنا نمایند ، و سپس مسجد را بر روی این سكوی سنگی بنا كنند . ایوان جلوی مسجد ، دقیقا بر روی این سكوی سنگ چین ساخته شده است . ابعاد این ایوان 80/4 در 16 متر می باشد . كه با شبستان اصلی مسجد دارای بامی در یك سطح است . این ایوان در ضلع غربی ، همانند خود مسجد ،در مجزایی دارد . بر بالای این در ورودی ، سر دری با بافت گره چینی آجر و كاشی هست ، كه در آن عبارت : “ علی مدد” نقش شده است . علاوه بر این در ورودی را می توان از طریق محراب و درهای جانبی آن ؛ یعنی از داخل شبستان مسجد ، به این ایوان راه یافت در ضلع جنوبی این ایوان ، شش ستون چوبی با سر ستونهایی دقیقا مشابه ستون و سر ستونهای داخل شبستان تعبیه شده است . كه بار سنگین سقف ایوان را به دوش می كشند .
كف این ایوان ، تقریبا 50 سانتیمتر از كف شبستان اصلی مسجد پایین تر است . به همین دلیل ، ستونهای آن نیز در حدود نیم متر از ستونهای داخلی شبستان بلندترند . نكته قابل توجه در این ایوان ، این است كه برای پوشاندن سقف آن ، از چوبهای یك پارچه ای به طول تقریبی پنچ متر استفاده شده است . علاوه بر ستونهای چوبی در این قسمت ، نرده چوبی نیز با طرح ساده برای جلوگیری از پرت شدن افراد از ایوان به پایین مسجد ، تعبیه شده است . كل این مجموعه ایوان ، جلوی مسجد نمایی بسیار دیدنی و زیبا بخشیده است . همین بافت جلویی مسجد ، آن را در میان مساجد منطقه كردستان و شاید هم ایران متمایز كرده است .
در ضلع شرقی ایوان ، مقبره یكی از امامان جماعت مسجد ، به نام سید حكیم ، قرار دارد . مردم برای تبرك و زیارت ، هر روزه آنجا می روند.
گلدسته های مسجد
موقعیت دو گلدسته بسیار زیبای این مسجد ـ كه وجه تسمیه مسجد نیز شده اند ـ بدین صورت اسست كه دو گلدسته در ضلع شرقی و غربی مسجد ، و دقیقا در موازات محراب مسجد قرار گرفته اند . هر دو گلدسته ، به صورتی بنا شده اند كه نیمی از آنها داخل دیوارهای مسجد قرار دارد ، و نیمه دیگر آن نیز بیرون است.
برای ساخت مناره ها در پی ، از سنگ استفاده شده و برای بدنه ، كلا آجر و كاشیهای معقلی رنگی به كار رفته است . این گلدسته ها با استفاده از كاشیهای معقلی و با نقوش زیبای هندسی ، تزیین شده اند . البته ، تزیینات كاشیكاری دو گلدسته ، متفاوت است . و در كل گلدسته ضلع غربی تزیینات بیشتری دارد.
برای ورود به داخل گلدسته ها ، از پشت بام و از طریق دریچه كوچكی كه با یك فرم در هر دو مناره تعبیر شده است ، می توان به داخل مناره ها راه یافت ، انتهای مناره ها با شش ستون استوانه ای كوچك و با ارتفاع تقریبی یك متر ، به سقف مناره ها منتهی می شود.
ارتفاع گلدسته ضلع غربی از سطح پشت بام ، حدود 5 متر و 30 سانتیمتر است ، و2 متر و 8- سانتیمتر قطر دارد ، كه با 11 پله ، می توان به بالای آن راه یافت . گلدسته ضلع شرقی نیز ارتفاعی حدود 5 متر و 80 سانتیمتر ، و قطری حدود 2 متر و 60 سانتیمتر دارد ، كه راه ارتباطی بر بالایی آن نیز از طریق 12 پله ممكن می شود
گلدسته ضلع غربی ، 15 سانتیمتر به طرف كوچه غربی مسجد منحرف می باشد. در ادوار پیشین مؤذن برای اذان گفتن به بالای این مناره ها می رفت تا صدایش به گوش همه محله برسد . اما در حال حاضر ، این رسم منسوخ شده است ، و مناره ها این كاربرد خود را از دست داده اند .
حوضخانه مسجد
حوضخانه این مسجد در منتهی الیه ضلع جنوبی مسجد و مجزا از آن ساخته شده است . از طریق 14 پله مرمرین سفید كه در غرب مسجد ساخته شده اند ، می توان به آن راه یافت . این حوضخانه از نظر معماری ، اهمیت فراوانی دارد و همزمان با بنای اصلی مسجد ، ساخته شده است . پلان كلی ساختمان هشت متر است ، كه اضلاع چهارگانه ان در انتهای دیوارها ، به وسیله چهار فیلپوش متوسط ،به سقفی گنبدی با قطر تقریبی 5 متر منتهی می شود.
برای روشنایی داخل نیز در اطراف گنبد ، روزنه های مدوری تعبیه شده است . كه براحتی روشنایی داخل حوضخانه را تامین می كند . در ساخت این بنا نیز همانند مسجد در پی ، از سنگ و برای بدنه ، از آجر استفاده شده است . كف این حوضخانه ، سنگ فرش زیبایی دارد . در چهار طرف حوض نیز چند عدد سنگ خارای میان تهی برای نشستن كسانی كه وضو می گیرند ،گذاشته شده است .
شبكه آبرسانی حوض و آبریزگاهها در قدیم ، بدین صورت بود كه آن كاریز به وسیله جوییهای سنگی ، به داخل حوض سرازیر می شد . این آب از داخل حوض نیز دوباره به وسیله جوییهای سنگی ، به ترتیب از آبریزگاهها عبور می كرد و در انتها ، به بیرون محوطه آبریزگاهها و حوضخانه سرازیر می شد . این شبكه در حال حاضر ، آبریزگاهها را شامل نمی شود . فقط حوضخانه از آب بسیار گوارا و روشن كاریز تغذیه می كند ، و در آبریزگاهها از آب شهری استفاده می شود .
بنابر اظهارات معتمدان محل ، در كنار این حوض ، در اتاق مجزا حوض دیگری نیز وجود داشت كه برای غسل كردن نمازگزاران و تطهیر اموات ، از آن استفاده می شد . این حوض بعدها برای گسترش آبریزگاهها ، از بین رفت . در گوشه های دیوار این حوضخانه ، به تناوب هر شش ردیف آجر ، تیكه های چوب دقیقا به ضخامت آجرها كار گذاشته شده تا فشار دیوارها را مهار كند و از ترك خوردن دیوارها جلوگیری شود .
عناصر تزیینی
عناصر تزیینی به كار رفته در داخل این مسجد ، همان تاقچه های گچكاری شده ، شومینه ضلع شمالی ، شبستان و سرستونهای چوبی به كار رفته در مسجد است . دیوارهای بیرونی مسجد ، با استفاده از طاقنما های آجری تزیین شده است . در هر طاقنما ، مقدار زیادی شمسه كلوك معقلی ، به طور ساده یا چهار لنگه با تركیب زیبایی به كار رفته است . از دیگر عناصر تزیینی ، سرو معقلی می باشد كه همه این عناصر تزیینی . بر روی زمینه آجری با بافت ساده یا حصیری نقش شده است . كاشیهای معقلی كه برای تزیین به كار رفته اند . شامل چهار رنگ : سفید ، آبی ، زرد و سیاه است.
كاربری بنا
درباره کاربری بنا و نوع بهره برداری از آن ، باید ذكر كرد كه از این مسجد از ابتدای ساخت ، به عنوان پایگاه مذهبی و اجرای فرییضه پنجگانه نماز جماعت استفاده می شده است . همچنین ، طلبه های علوم دینی نیز برای طلب علم ، پیش ماموستا و روحانی این مسجد می آیند و مدارج علوم دینی را كسب می كنند . همچنین ، از طرف سازمان میراث فرهنگی استان كردستان پیشنهاد شده است كه از این مسجد در آینده ، به عنوان كتابخانه دینی و مذهبی نیز استفاده شود.
منبع : سازمان میراث فرهنگی استان كردستان
