6236 آیه در یک سوره

قرآن كریم اسماء و صفات فراوانی دارد و سوره حمد نیز كه "امّ القرآن" و مشتمل بر عصاره معارف قرآنی است، به همین مناسبت دارای نامها و القاب بسیاری است. نامهای معروف این سوره عبارت است از: امّ الكتاب، فاتحة الكتاب، السبع المثانی و حمد، و نامهای غیر مشهور آن، فاتحة القرآن، القرآن العظیم، الوافیة، الكافیة، الشافیة، الشفاء، الصلاة، الدّعاء، الاساس، الشكر، الكنز، النّور، السؤال، تعلیم المسألة، المناجاة، التفویض، (سورة) الحمد الاُولی والحمد القُصری است.

بررسی جایگاه و محتوای این سوره نشان می‌دهد كه تسمیه آن به هر یك از این نامها ناشی از مناسبتهای موجود در معارف آن و یا جایگاه ویژه سوره است. اكنون به بررسی اسرار نامگذاری سوره حمد به این نامها می‌پردازیم:

1 ـ "أُمّ الكتاب"، "أُمّ القرآن":

نامگذاری سوره حمد به این دو نام، كه در روایات فراوانی به نقل فریقین آمده است، از این روست كه مشتمل بر عصاره معارف قرآن كریم است.

معارف قرآنی دارای سه بخش مبدأ شناسی، معادشناسی و رسالت شناسی است و كلام منسوب به حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نیز كه فرمودند: "رحم الله امرأً علم من ایْن وفى ایْن وإلی این" ناظر به شناخت همین اصول سه‌گانه است. سوره مباركه فاتحة الكتاب نیز مشتمل بر معرفتهای یاد شده است؛ زیرا بخش آغازین آن مربوط به مبدأ و ربوبیت مطلق او بر عوالم هستی و همچنین صفات جمالی او مانند رحمت مطلق و رحمت خاصّ است و بخش میانی آن "مالك یوم الدین" ناظر به معاد و ظهور مالكیت مطلقه خدای سبحان در قیامت است و بخش پایانی آن كه سخن از حصر عبادت و استعانت در خدای سبحان و طلب هدایت به صراط مستقیم دارد "إیّاك نعبد... ولا الضالّین"، مربوط به هدایت و ضلالت در سیر از مبدأ تا معاد است و مدار و محور آن مسئله وحی و رسالت است. پس اصول معارف قرآنی در این سوره ترسیم شده است.

حكیم متالّه و مفسر ژرف اندیش، صدرالمتالهین شیرازی درباره این سوره مباركه می‌گوید:

نسبت سوره فاتحه به قرآن، همانند نسبت انسان (جهان كوچك) به جهان (انسان بزرگ) است و هیچ یك از سور قرآنی در جامعیّت، همتای این سوره نیست. كسی كه نتواند از سوره مباركه فاتحه بخش عمده‌ای از اسرار علوم الهی و معالم ربّانی (مبدأشناسی، معادشناسی، علم النفس و...) را استنباط كند، عالم ربّانی نیست و به تفسیر این سوره، آن گونه كه باید، راه نیافته است(1).

2 ـ "فاتحة الكتاب"، "فاتحة القرآن":

این سوره مباركه به عقیده بسیاری از مفسّران و پژوهشگران علوم قرآنی اولین سوره‌ای است كه به طور كامل بر قلب مطهّر پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده است(2) و در تنظیم سوره‌های قرآن نیز سرآغاز كتاب الهی است و قرآن به آن آغاز می‌گردد و از همین رو "فاتحة الكتاب" یا "فاتحة القرآن" نام گرفته است.

از سوره مباركه حمد در روایات فراوانی با نام "فاتحة الكتاب" یاد شده است مانند: "لا صلاة إلاّ بفاتحة الكتاب"(3)، "لا صلاة لمن لم یقرأ بفاتحة الكتاب"(4). از این روایات بر می‌آید كه سوره مباركه حمد از عصر رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با نام "فاتحة الكتاب" شناخته شده بود و مسلمانان با همین نام از آن یاد می‌كردند.

3 ـ "السّبع المثانى":

این نام را خدای سبحان در مقام اظهار امتنان بر پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر این سوره نهاده است: "ولقد اتیناك سبعاً من المثانی والقران العظیم"(5). مراد از "سبعاً من المثانی" در این آیه، براساس روایات وارده از پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم‌السلام)، همان سوره مباركه حمد است. پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: "فأفرد الامتنان علىّ بفاتحة الكتاب وجعلها بإزاء القرآن العظیم".(6)

كلمه "السّبع" در این تركیب، ناظر به شمار آیات این سوره و كلمه "المثانی" نشانه وصفی است كه سراسر قرآن كریم و از جمله سوره مباركه حمد به آن موصوف شده است: "كتاباً متشابهاً مثانی"(7) و آن انثناء، انعطاف و گرایش خاصی است كه آیات قرآن نسبت به یكدیگر دارد و هر یك از آیات آن با سایر آیاتش تفسیر می‌شود: "... ینطق بعضه ببعض ویشهد بعضه علی بعض"(8).

سوره مباركه حمد از مواهب معنوی عظیمی است كه در این حدیث از اعطای آن به پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)، با تعبیر "منّت"(نعمت بزرگ و سنگین) و "امتنان" یاد شده است؛ همان گونه كه اصل رسالت پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در قرآن كریم با این تعبیر آمده است: "لقد منّ الله علی المؤمنین إذ بعث فیهم رسولًا من أنفسهم".(9)

آیه 87 سوره مباركه حِجْر، از قرآن كریم به عنوان كتابی عظیم كه از كانون و مبدأ عظمت تنزل یافته است یاد می‌كند: "والقران العظیم" و برای تبیین جلالت شان و رفعت جایگاه سوره مباركه حمد نیز آن را معادل و همتای همه قرآن قرار داده، با تعبیری تكریم‌آمیز (نكره غیر موصوفه = سبعاً) آن را بزرگ می‌شمارد.

4 ـ "الشفاء"، "الشافیة":

قرآن كریم برای شفای دردهای درونی و بیماریهای قلبی، یعنی جهل و رذایل اخلاقی، از سوی شافی مطلق، خدای سبحان، نازل شده است: "ونُنَزّل من القران ما هو شفاء ورحمة"(10)، "وشفاء لما فی الصدور"(11) و سوره مباركه حمد نیز كه برترین سوره قرآنی و عصاره معارف آن است، در روایات "سوره شفابخش" نام گرفته است: "فاتحة الكتاب شفاء من كل داء"(12)، "من لم یبراه الحمد لم یبراه شىء".(13)

گرچه تلاوت سوره حمد شفابخش بیماریهای تن نیز هست و در این امرِ مجرّب، هیچ تردیدی نیست، امّا مهمّ، بیماریهای جان است كه قرآن كریم عهده‌دار درمان آنهاست و سوره حمد نیز چون عصاره قرآن است، عـصاره درمانهای قرآنی نیز خواهد بود. بنابراین، كلام امام باقر (علیه‌السلام) (من لم یبراه الحمد...) نیز بدین معناست كه اگر جهل و رذایل اخلاقی كسی با معارف سوره حمد درمان نشود، دیگر سوره‌های قرآن نیز برای او سودمند نخواهد بود.

5 ـ "الاساس":

از ابن عباس نقل شده است كه هر چیزی اساسی دارد و اساس قرآن سوره مباركه حمد است: "إنّ لكلّ شىءٍ أساساً... وأساس القرآن الفاتحة وأساس الفاتحة بسم الله الرحمن الرحیم".(14)

6 ـ "الصلاة":

این نام نیز مستفاد از این حدیث قدسی است: "قسمت الصلاة بینى وبین عبدى نصفین؛ فنصفها لى ونصفها لعبدى..."(15) ؛ زیرا قراین موجود در حدیث به روشنی گواه بر آن است كه منظور از "الصلاة"، سوره حمد است.

برخی مفسران نیز سرّ نامگذاری سوره حمد بدین نام را وابستگی قوامِ نماز به سوره حمد (لا صلاة إلاّ بفاتحة الكتاب) ذكر كرده‌اند(16).