دیر شده از این آرزوها نفرمائید!
در نُه سوره كه به جز دو سوره، همه مكّى هستند، خداوند از آرزوهاى گروهى خبر مى‌دهد كه در قیامت مستحق عذابند:
1. آرزوى پیش فرستادن نیكى
بر اساس آیه 24 فجر/89 هنگامى كه در قیامت، جهنّم براى انسان حاضر مى‌شود، مى‌گوید: اى كاش براى زندگى ابدى خویش چیزى مى‌فرستادم: «یَقولُ یـلَیتَنِى قَدَّمتُ لِحَیاتِى».
2. آرزوى همراهى با پیامبر
آیه 27 فرقان/25 از روزى خبر مى‌دهد كه ستم‌كار دو دست خود را به دندان گزیده، مى‌گوید: اى كاش از پیامبر پیروى مى‌كردم: «یَومَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى یَدیهِ یَقولُ یـلَیتَنِى اتَّخذتُ مَعَ الرَّسولِ سَبِیلا ً»
3. آرزوى دورى از دوست و هم‌نشین بد
در آیه 28 فرقان/25 از آرزوى دیگر آن شخص خبر مى‌دهد كه مى‌گوید: اى كاش فلان را دوست نگرفته بودم: «یـویلَتى لَیتَنِى لَم‌أَتَّخِذ فُلاَناً خَلِیلا». «فلاناً» به كسى‌كه انسان را از دین گمراه مى‌كند، تفسیر شده است.[1] علاّمه طباطبایى مى‌گوید: بعضى «فلاناً» را كنایه از شیطان دانسته‌اند؛ ولى سیاق آیات، آن را یارى نمى‌كند.[2] آیه 38 زخرف/43 خبر مى‌دهد كه كافر در روز قیامت، به هم‌نشینش كه در دنیا باعث گمراهى او شده، مى‌گوید: اى كاش میان من و تو به دورى مشرق و مغرب فاصله بود: «حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ یلیتَ بَینِى و بَینَكَ بُعدَ المَشرقَینِ فَبِئسَ القَرین».
4. آرزوى مسلمان بودن
این آرزو در آیه 2 حجر/15 بیان شده است: «رُبَما یَودُّ الَّذینَ كَفروا لَو كانوا مُسلِمِینَ = چه بسا كسانى‌كه كافر شدند، آرزو كنند كه كاش مسلمان بودند». مفسّران، زمان این آرزو را هنگام مرگ یا در آخرت دانسته‌اند.[3]
5. آرزوى بازگشت به دنیا و تكذیب نكردن آیات
براساس آیه 27 انعام/6 هنگامى كه كافران بر روى آتش نگه داشته مى‌شوند، آرزو مى‌كنند به دنیا برگردند تا آیات الهى (كتاب‌هاى پیامبران و آن‌چه بر آنان نازل شده[4]) را تكذیب نكنند: «فَقالوا یـلَیتَنا نُردُّ و لاَنُكذِّبَ بِـَایتِ رَبِّنا و نَكونَ مِن‌المُؤمِنینَ» . آیاتى دیگر چون 102 شعراء/26؛ 58 زمر/39؛ 53 اعراف/ 7 نیز مؤیّد همین معنا است.
چه بسا كسانى‌كه كافر شدند، آرزو كنند كه كاش مسلمان بودند
6. آرزوى مرگ و دریافت نكردن نامه عمل
آیات 25 تا 27 حاقه /69 از كسانى كه نامه عمل آنان به دست چپشان داده مى‌شود، خبر مى‌دهد كه هر یك با مشاهده آن مى‌گوید: اى كاش نامه عملم به من داده نشده بود و از حساب* خود خبردار نشده بودم! اى كاش مرگ كار را تمام مى‌كرد: «و‌أَمَّا مَن أُوتِىَ كِتـبَهُ بِشِمالِهِ فَیَقولُ یـلَیتَنِى لَم‌أُوتَ كِتـبِیَه * و لَم أَدرِ مَاحِسَابِیَه * یـلَیتَها كانَتِ القَاضِیَة» . گفته شده كه این افراد، با مشاهده اعمال زشت و روسیاهى خود، آرزو مى‌كنند كه اى كاش با همان مرگى كه در دنیا بود، كار به پایان مى‌رسید و پس از آن زنده نمى‌شدند؛[5] ولى قتاده گفته است: آن شخص در قیامت آرزوى مرگ مى‌كند.[6]
7. آرزوى خاك شدن
«و‌یَقولُ الكافِرُ یـلَیتَنِى كُنتُ تُرباً.» (نبأ/78،40) مفسّران در تفسیر این آیه، آراى گوناگونى دارند كه منشأ برخى از آن‌ها روایاتى منقول از پیامبر(صلى الله علیه وآله)و صحابه است. به نظر زجّاج، كافر آرزو مى‌كند كه اى‌كاش پس از مرگ، دیگر بار زنده نمى‌شد؛[7] ولى زمخشرى احتمال داده كه آرزو مى‌كند در دنیا خاك مى‌بود و به صورت آدمى آفریده نمى‌شد.[8]
طبرى مى‌گوید: آرزوى كافر این است كه اى‌كاش چون حیوانات به خاك تبدیل مى‌شد! منشأ این تفسیر، روایتى از پیامبر(صلى الله علیه وآله)است كه مى‌فرماید: خداوند در روز قیامت حیوانات را زنده مى‌كند و پس از آن‌كه بعضى از آن‌ها را كه به حیوانات دیگر ظلم كرده‌اند، قصاص كرد، به آنان امر مى‌كند خاك شوند.
در این هنگام كافر آرزو مى‌كند كه اى كاش خاك مى‌بود![9] برخى گفته‌اند: مراد كافر از آرزوى خاك بودن، خضوع در برابر خدا و نافرمانى نكردن از او است؛[10] هم‌چنین گفته شده: مراد از كافر، ابلیس است كه با‌مشاهده كرامت آدم و فرزندان مؤمن او، آرزو‌مى‌كند: اى كاش چون آدم از خاك آفریده شده بودم![11] آلوسى، این تفسیر را نیكو شمرده؛ ولى آن را از سیاق آیات دور دانسته است.[12]
ابن‌عبّاس در حدیث دیگرى مى‌گوید: از رسول‌خدا(صلى الله علیه وآله)شنیدم: هنگامى كه كافر، ثواب و كرامت شیعیان على(علیه السلام)را در روز قیامت ببیند، مى‌گوید: اى كاش شیعه على بودم![13] تطبیق تراب بر شیعه حضرت على(علیه السلام)از آن رو است كه كنیه حضرت ابوتراب بوده است.
همانند آیه نبأ، در‌نساء4/42 نیز آمده و از روزى خبر مى‌دهد كه كافران و كسانى كه پیامبر را نافرمانى كردند، آرزو مى‌كنند: اى كاش با زمین یك‌سان مى‌شدند!
8. آرزوى پیروى از خدا و‌رسول
«یَومَ تُقلَّبُ وُجوهُهُم فِى النَّارِ یَقولونَ یـلَیتَنا أَطَعنَا اللَّهَ وأَطَعنَا الرَّسولاَ = روزى كه چهره‌هایشان در آتش زیر‌و‌رو مى‌شود، مى‌گویند: اى‌كاش از خدا فرمان مى‌بردیم و پیامبر را اطاعت مى‌كردیم!» (احزاب/33، 66)
9. آرزوى شفاعت
«فَهَل لَنا مِن شُفعاءَ فَیَشفَعوا لَنا = اى كاش براى ما شفاعت‌كنندگانى باشند كه شفاعتمان كنند!» (اعراف7/53)
اى‌كاش از خدا فرمان مى‌بردیم و پیامبر را اطاعت مى‌كردیم
10. آرزوى رهایى از آتش
«فَهَل إِلى خُروج مِن سَبِیل = اى كاش راه بیرون شدنى [از آتش]باشد!» (غافر/40،11)
آرزوى مؤمن* آل‌یاسین، نمونه دیگرى از آرزوهاى پس از مرگ است كه در سوره «یس» گزارش شده و برخلاف موارد پیش‌گفته كه از آینده خبر مى‌دهد، در این سوره از گذشته خبر مى‌دهد. براساس آن، مردى مؤمن كه در برخى روایات حبیب نجّار نامیده شده،[14] پس از مرگ، به بهشت درآمده وگفته‌است: «یـلَیتَ قَومِى‌یَعلَمونَ * بِما غَفَرلِى رَبِّى و جَعَلنِى مِن المُكرَمِین = اى كاش قوم من مى‌دانستند كه پروردگار من مرا آمرزیده، از گرامى داشتگانم قرار داد». (یس/36، 26 و 27) مفسّران، علّت آرزوى این مرد را تشویق قومش به ایمان و رسیدن به كرامت وى[15] و برخى خیرخواهى او براى قومش حتّى پس از مرگ دانسته‌اند.[16]
تهیه: شکوری
تنظیم : سعید آقازاده
پی نوشت:
[1] مجمع‌البیان، ج 7، ص 263. [2] المیزان، ج15، ص204. [3] الكشّاف، ج2، ص569؛ مجمع‌البیان، ج6، ص505. [4] مجمع‌البیان، ج3، ص448. [5] مجمع‌البیان، ج10، ص522. [6] جامع‌البیان، مج14، ج29، ص77؛ مجمع‌البیان، ج10، ص522. [7] مجمع‌البیان، ج10، ص647. [8] الكشّاف، ج4، ص692. | [9] جامع‌البیان، مج 15، ج 30، ص 34. [10] الفرقان، ج 30، ص 63. [11] مجمع‌البیان، ج10، ص648؛ كشف‌الاسرار، ج10، ص359. [12] روح‌المعانى، مج16، ج30، ص38. [13] علل‌الشرایع، ج1، ص187. [14] كشف‌الاسرار، ج8، ص216. [15] الكشّاف، ج4، ص11؛ مجمع‌البیان، ج8، ص659. [16] كشف‌الاسرار، ج8، ص216. |
