فنّ رثاء

«رثاء» در لغت به معنای گریه کردن برای شخص، ذکر مصیبت او، خوبی ها و محاسنش است که گاه به صورت شعر منظوم خوانده می شود.(1)

تذکره نویسان بسیاری از جمله دولتشاه سمرقندی صاحب «تذکره الشعرا» و عوفی در «لب الالباب» اولین مرثیه را شعر حضرت آدم ابوالبشر در رثای فرزندش هابیل می دانند. گرچه درباره ی مرثیه سرایی در ایران باستان اطلاع چندانی در دست نیست اما نمونه هایی مثل «رثای مرزکو» و نوحه سرایی در سوگ سیاوش نشان از رواج مرثیه در آن دوران دارد. در ایران اسلامی، ظاهراً قدیمی ترین مرثیه ی موجود، شعر ابوالینبغی درباره ی ویرانی سمرقند است.(2)

مرثیه در دوره های مختلف تاریخی به چهار موضوع تقسیم می شود: 1ـ مرثیه در سوگ عزیزان. 2ـ مرثیه های وطنی. 3ـ مرثیه در سوگ مشاهیر. 4ـ مرثیه های مذهبی. با دقت در پیشینیه ی تاریخی مراثی، روشن می شود که ذکر فضایل و مناقب گل های سرسبد عالم خلقت، اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و اصحاب باوفایشان، و سوگواری برای آنها، سنتی است که پیشینه ی تاریخی اش به عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله می رسد و ما نیز از باب «لقد کان لکم فی رسول الله اسو ه حسنه» (احزاب/210) شایسته است تا از آن بزرگوار تبیعت نموده، کارها و گفتار آن «عقل کلّ» را سرمشق زندگی خود قرار دهیم.

نخسین رثاء

سرودن مرثیه در بین اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله و بسیاری از تابعین، موضوعی رایج و پذیرفته شده بود.

افرادی چون جعفر بن ابی طالب، عبدالله بن عبدالحمران، سعد بن معاذ و حمزه سید الشهدا، سروده هایی به عنوان «رثا» در برخی از مصایب داشته اند.(3)

ابن هشام می نویسد: بعد از حادثه ی اُحُد، شعرای فراوانی برای حمزه سید الشهدا مرثیه سرودند؛ حسان بن ثابت، کعب بن مالک عبدالله بن رواحه و ضرار بن خطاب از جمله ی آنهایند.

همچنان که ابن مسعود می گوید: رسول خدا در شهادت حضرت حمزه به شدّت گریه کرد، تا بیهوش شد و سپس فرمود: «ای عموی رسول خدا، ای شیر خدا، حمزه! یا فاعل الخیرات، حمزه! یا کاشف الکربات! یا مانع عن وجه رسول الله». و دستور گریه برای عمویش حمزه را دارد.(4)

امیر مؤمنان علی علیه السلام نیز پس از دفن پیامبر صلی الله علیه وآله ، چنین فرمود: «من تا بوده ام با صبر و شکیبایی انس داشته ام، امّا از آن هنگام که از تو دور شدم، می بینم که صبر و بردباری هم مرا ترک گفته اند.» (5)

همچنان که ایشان در غم از دست دادن همسر فداکار خویش ،زهرای مرضیه، فرمود:

مولای متقیان در سوگ اصحاب خود نیز مرثیه خواند، در قتل عمّار فرمود:

الا ایها الموت الذی هو قاصدی                                 ارحنی فقد افنیت کل خلیل

(ای مرگ مرا هم دریاب که تمام دوستانم را از من گرفتی)

و در سوگ مالک اشتر فرمود: «اللهم انّی احتسبه عندک فان موته من مصائب الدهر. علی مثل مالک فلیبک البواکی». (بر کسی همچون مالک باید گریه کنندگان بگریند)

همچنین صدیقه ی طاهره علیهاالسلام نیز پس از رحلت پدر بزگوارشان، صدا زد:

صبّت علیّ مصائب لو أنّها                                       صبّت علی الایام صرن لیالیا

پس از تو ای پدر، آنچنان بر من مصیبت وارد آمد که اگر بر روزها می ریخت، شب می گشتند. (6)

مرثیه ماندگار عموماً مراثی ماندگار، مرثیه هایی هستند که در سوگ حسین بن علی علیهماالسلام و اصحاب باوفایش، هتک حرمت او و اهل بیتش، غارت خیمه ها و وقایع کوفه و شام گفته شده اند. در منابع عامه و خاصه آمده است: جریان شهادت امام حسین علیه السلام در حدود بیست مورد به پیامبر گفته شد، که رسول خدا صلی الله علیه وآله پس از شنیدن آن سوگواری کردند. (7)

«ای فاطمه، ای دختر محمد! اکنون خداوند، مرا خطاب کرد که آیا حسین را دوست داری؛ گفتم: آری نور دیده و گل خوش بو و میوه دل من است. فرمود: ای محمد! برکت حاصل می شود از مولودی که بر او برکات و رحمت و رضوان من است و لعنت و غضب و عذاب و ذلّت و عقوبت من، بر کسی که او را می کشد و با او به دشمنی برمی خیزد. حسین سید شهیدان است از اولین و آخرین در دنیا و آخرت.»(8)

از امام باقر نقل شده است که: هر وقت حسین علیه السلام نزد پیامبر می آمد، آن حضرت، او را به خود می چسباندند و به امیر مومنان علیه السلام می فرمودند: «او را نگهدار» علی علیه السلام حسینش را نگه می داشت و پیامبر او را می بوسید و می گریست.  حسین علیه السلام عرض می کرد: «ای پدر! چرا گریه می کنی؟» رسول خدا فرمود: «فرزندم جای شمشیرها را می بوسم و می گریم».

عرض کرد: «آیا من کشته خواهم شد؟» رسول خدا فرمود: آری، به خدا قسم، تو و پدر و برادرت کشته خواهید شد.» گفت: «آیا قبرهای ما از هم دور خواهد بود؟» رسول خدا فرمود: «بله پسرم». عرض کرد: «از امت شما چه کسانی به زیارت ما می آیند؟» رسول خدا فرمود: «من و پدرت و برادرت و تو را زیارت نخواهند کرد مگر راست گویان از امت من.» (9)

آنچه از روایات برمی آید؛ آگاهی پیامبران الهی از جریان شهادت سید الشهدا علیه السلام و سوگواری آنهاست. در روایتی آمده است که، نخستین کسی که قاتل حسین بن علی علیهماالسلام را لعنت کرد، ابراهیم خلیل الرحمان بوده است. (10) پس از پیامبر نیز، امیر مومنان و فاطمه زهرا و امام حسن و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام ، برای حسین علیه السلام و مصائبش اشک ریختند و عزاداری کردند.(11) احادیثی که بر گریه ی آسمان و زمین و تمام مخلوقات در شهادت امام حسین علیه السلام دلالت دارد(12) بسیارند، که در این مختصر گنجایش نقل آن نیست.

با توجه به این نکات و با در نظر گرفتن مراثی سروده شده برای سید الشهدا توسط علمای بزرگ عامه و خاصه، هیچ شک و شبهه ای در مشروعیت مرثیه سرایی باقی نمی ماند.

پی نوشت:

1) المنجد فی اللغه، در لغت «رثا».

2) مرثیه سرایی در ایران، جلد 1.

3) عقد الفرید، ج 3، ص 168؛ اسد الغابه، ج 2، ص 299.

4) سیره حلبیه، حلبی، ج 2، ص 60.

5) نهج البلاغه، فیض الاسلام.

6) بیت الاحزان، شیخ عباس قمی.

7) فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج 3، ص 272.

8) کامل الزیارات، ص 205.

9) همان، ص 216؛ نفس المهموم، ص 496.

10) همان، ص 206؛ خصائص الحسینیه، ص 249.

11) کامل الزیارات، باب 23؛ بحارالانوار، ج 45، ص 242.

12) همان، باب 26؛ مناقب، ج 4، ص 123.

منبع: مجله خیمه، شماره های 1 و 2.