کاغذ و هنر خوشنویسی

تا آنجا که همین نگارش ساده و بی پیرایه با بوجود آمدن خط حرف صورت هنری به خود گرفت و ساده ترین نگارشهای اولیه اکنون بصورت میراثی گرانبها در تاریخ خط و خوشنویسی درآمده است.

اولین ملتى که در جهان موفق به اختراع کاغذ گردید چینى‌ها بودند، در سال 105 بعد از میلاد شخصى چینى بنام تاسى لون موفق به اختراع کاغذ شد و حدود سال 610 م. به ژاپن و در 751 م. به سمرقند راه یافت. در اواسط قرن دوم هجرى کاغذ از سمرقند به بلاد اسلامى رسد. مى‌گویند فضل ابن یحیى برمکى نخستین کسى بود که در بغداد کارخانه کاغذسازى دایر کرد. در قرن 4 هـ .ق. کاغذسازى در بغداد رواج تام داشت. ابن‌الندیم از شش نوع کاغذ که در زمان او معرف بود، نام مى‌برد و مى‌گوید کتاب را از کاغذ خراسانى مى‌ساختند. در خراسان مردم براى ساختن کاغذ از پنبه و مواد نباتى استفاده مى‌کردند. مهمترین کاغذهائى که توسط مسلمانان ساخته شد کاغذ سلیمانی، طلعی، نوحی، فرعونی،‌ جعفری، طاهری، مأمونی، منصورى و چینى و هانى بود.

حدود یک قرن تولید کاغذ به‌روش دستى بود و در سال 1799 میلادى و حدود 1214 هـ .ق. یک جوان فرانسوى بنام لوئى دوبرت ماشین کوچکى ساخت که کاغذ تهیه مى‌کرد.

به موجب نوشتهء گوستالوبون در کتاب تمدن اسلام و عرب اختراع کاغذ از پنبه و پارچه کهنه از ابتکار مسلمانان است.

آثار هنر مکتوب ایرانیان از اصیل ترین آثار هنر مکتوب مشرق زمین برای انسان امروز است که بزرگترین موزه های جهان نگهداری چنین آثاری را افتخار خود می دانند.

تحول کاغذ در هنر خوشنویسی

پس از بوجود آمدن صنعت چاپ و مدرن شدن، ابزار و ادوات کاغذ نیز به جبر زمان و نیاز بشر صورتی صنعتی به خود گرفت، که البته بسیاری از مشکلات بشر را دفع نمود. ولی متاسفانه در دایره هنر خوشنویسی و هنرهای وابسته (تذهیب، مینیاتور، نقوش سنتی و....) با جایگزین شدن کاغذ صنعتی به جای کاغذ دست ساز قدیم، کم کم خوشنویسی را از اواسط دوره قاجار تا به امروز از یکی از مهمترین ابزار و پایه های آفرینش آثار اصیل خوشنویسی دور کرد. شاید 10 سال از نوشتن یک قطعه بر روی کاغذ امروزی نمی گذرد که ما شاهد ریزش تدریجی کلمات از روی آن هستیم، که البته برخی نا آگاهانه این عیب را به ساخت مرکب نسبت می دهند، غافل از آنکه این ایراد بطور100% متوجه کاغذ می باشد.

برخی انواع کاغذهای گلاسه که بسیار مطبوع خوشنویسی هستند، تماما از پلاستیک و مواد شیمیایی تهیه می شوند. و هیچ ردی ازچوب و الیاف طبیعی درآنها نیست. براستی چرا آثارخوشنویسی کهن، حتی بیش ازهزارسال است که با وجود شرایط بد نگهداری درگذشته، کماکان سالم و زیبا در برابر دیدگان ما خودنمایی می کنند، ومعاصرین را به حیرت وا می دارند. از نظر علمی ثابت شده است که هرچه الیاف کاغذ به طبیعت نزدیکترباشند، و phآنها ازعدد7 کمتر دورشود (اسیدی یا قلیایی) این کاغذ کمتر در گذر زمان آسیب می بیند. کاغذهایی که درقدیم رایج بودند، بطور100% ازالیاف طبیعی تهیه می شدند، و چون بصورت خام قابلیت نوشتن نداشتند، با نشاسته، سفیده تخم مرغ و... آهارمی شدند. پس آهار برای کاغذ نوعی پوشش حفاظتی دربرابر هوای مملو از باکتری بوجود می آورد.

مطلب مهمتر آن که چون آهارها عموما از جنس چسبهای طبیعی بودند، خود نیز ازسوی دیگر مرکب خوشنویسی را جذب میکردند. گویی که خوشنویس بر روی چسب نگاشته است! و این خود باعث دوام وعمر مضاعف اثر خوشنویسی بوده است. مطلب جالب توجه دیگر این است که اصولاً انواع مختلف آهار با کاغذهای صنعتی امروزی همخوانی زیادی ندارند. و این کاغذهای طبیعی دست سازهستند که با آهار شدن متریالی را بوجود می آورند که ضامن بقاء و سلامت یک قطعه خوشنویسی است.

آقای حسین نجفی با مطالعه و تحقیق بسیار بر روی نسخه های کهن کاغذسازی و آماده سازی کاغذ جهت خوشنویسی وهمچنین چندین سال آزمون و خطا و تجربه اندوزی بر روی کاغذهای دست ساز به نتیجه ای ذیقیمت و ارزشمند دست پیدا کرده که حاصل آن هم اکنون پیش روی شماست. درمرحله اول با جداسازی کاغذها (به دلیل دست سازبودن، بسیاری از آنها برای آهار و خوشنویسی مناسب نبوده یا به اصطلاح زیر قلم خوبی ندارند) کاغذهای مناسب ازنظر ضخامت و... انتخاب می شوند. ودر مرحله بعد با استفاده از رنگهای طبیعی اعم از حنا، روناس، پوست گردو، پوست انار، قرمزدانه، نیل، گل رنگ و ... که دوام آنها کاملا ثابت شده است، کاغذها رنگ میشوند. که این مهم خود تجربه ای سزاوار نیازمند است. پس با استفاده از نشاسته وسفیده تخم مرغ، بروش خاص، کاغذ اندود میگردد. و در هر دو مرحله با سنگ عقیق بر روی آن مهره کشیده میشود (1-نشاسته 2-سفیده تخم مرغ). در نهایت با ساعتها مهره کشیدن بر روی این آهار، کاغذ آماده میگردد. هر چه از تاریخ تولید این کاغذ بگذرد، خوشنویسی بر روی آن سهل تر و شیرین تر می شود (حداقل4ماه). لازم به توضیح است که کلیه مراحل رنگ کردن، آهار و مهره و آماده سازی این کاغذ بروش کاملا دستی و سنتی صورت میگیرد، وهیچگونه ساز و کار صنعتی و ماشینی در ساخت این محصول دخالتی ندارد.

کاغذ از زمان اختراع آن تا امروز قابل اعتمادترین وسیله انتقال اندیشه بشر بوده است و نقش مهمى در جمع‌آورى و ذخیرهء اطلاعات و دانش بشر دارد. از این‌رو با پیدایش مرکب و صنعت چاپ و مواد رنگى این اندیشه بشرى با ابزارى نوین در آمیخت. در تاریخ آمده است که انوشیروان شاه ساسانى نامه‌اى به پادشان هند نوشت که روى برگ درخت نوشته شده بود و مسعودى مورخ مشهور نیز به آن اشاره کرده است و ظاهراً از همان برگ‌هایى بوده که ابوریحان در کتاب تحقیق‌ ماللهند به آن اشاره نموده است.

از معروف‌ترین کاغذهاى سدهء 12 و 13 هـ . ق. کاغذهاى خان بالیغ، ختایی، سمرقندی، عادل‌شاهی، ترمه‌ای، کشمیرى و فرنگى بوده است.

امروزه کشورهاى سویس، آلمان و ژاپن در ساخت کاغذ مقدم بر کشورهاى دیگرند و انواع و اقسام کاغذهاى سفید و رنگى را تولید مى‌کنند.

در ادامه خالی از لطف نیست که تاریخچه تولید کاغذ در ایران را بصورت مختصر توضیح دهیم.

تاریخچهء ساخت کاغذ در ایران

آنچه از مدارک و مستندات تاریخى برمى‌آید، این است که صنعت کاغذسازى از قرن هفتم هجرى به بعد در ایران وجود داشته و گسترش یافته است.

از مشهورترین شهرهاى ایران که در کاغذسازى شهرت داشته خونا یا خونج است. که در زمان یاقوت به کاغذکنان معروف بوده است.

اولین کارخانهء کاغذسازى قبل از جنگ دوم جهانى تأسیس شد اما موفق نبود. حدود پنجاه و چند سال پیش کارخانهء دست دومى از خارج وارد شد و در کرج نصب گردید، اما تبدیل به مقواسازى شد. در سال 1326 هجرى شمسى شرکتى با سرمایه‌گذارى چند تن از جمله حسن‌على حکمت و دکتر صلح دوست و ژرژ عیسائیان تأسیس شد که خوراک آن کاغذهاى باطله ادارات و سازمان‌ها بود و منطقهء آن ورامین بود. اما بعد از ملى شدن صنعت نفت این تلاش ناموفق ماند.

در 1344 اولین کارخانه کاغذسازى در هفت تپه خوزستان ایجاد شد و در 1346 شرکت کاغذ پارس تأسیس شد.

سایت سیمرغ

پایگاه اطلاع رسانی خوشنویسی ایران/ محمد کاشانی آزاد