قالی و قالی بافی در ایران

با کشف قالی "پازیریک " در سال 1949م. به همت " رودنکو" باستان شناس روس، در  "بی اسک" در منطقه آلتایی نواحی جنوبی سیبری، که طرح ها و قوش آن عینا در دیگر آثار ایرانی چون بنای تخت جمشید نیز به چشم می خورد و بنا بر نظر هنرشناسان ، در ایران بافته شده و متعلق به حدود 500 سال قبل میلاد ، یعنی دوره هخامنشی است، در این نکته کوچکترین تردیدی باقی نمی ماند که زادگاه هنر بی همتای قالی بافی ، ایران بوده است.

این فرش در ابعاد 183* 200 سانتی متر هم اکنون در موزه "ارمیتاژ" سن پترزبورگ (لنینگراد سابق) نگهداری می شود و با توجه به نوع بافت و تعدد رنگ آن ، سابقه بافت قالی در ایران و طبعا در سطح جهان را به مراتب به پیش تر از سده 5 قبل میلاد می برد. این خود سند زنده و گویایی است از هنر و ذوق ایرانیان که در بسیاری از هنرها و دانش ها سرآمد و پیشتاز دیگر کشورها بوده اند.

" قالی پازیریک" در واقع یک " رواسبی" است و بر پایه پژوهشها ، به دست یکی از شاهزادگان سکایی به فرمانروای پازیریک هدیه شده بود هاست. رج شمار این قالی نیز 36 برآورد کرده و طرحهای زیبا و متنوع ایرانی آن با رنگهای سرخ تیره، سبز، آبی، زرد کمرنگ و نارنجی، بر حاشیه و زمینه اش بافته شده است. این قالی تا به امروز، قدیمی ترین قالی شناخته شده در جهان است ، گواینکه با عنایت به آنچه گفته شد، سابقه قالی بافی به بسیار پیش تر از تاریخ بافت قالی پازیریک باز می گردد.

قالی ایران در دوران پس از هخامنشی نیز همچنان از ارزش و اعتبار برخوردار بوده است، به گونه ای که در تاریخ و در دوران ساسانیان و به ویژه در حکومت خسرو پرویز، از فرش معروف " بهارستان" که دارای پودی ابریشمین بوده و به زر و سیم و انواع گوهر نیز آراسته ، یاد شده است.

فردوسی شاعر بلندآوازه ایران نیز در شاهنامه ، از فرش به عنوان یکی از هدایایی که شاه کابل برای سام پدر زال فرستاد، یاد می کند.

پس از ظهور اسلام، در کتابها و سفرنامه ها، اشاره های بسیار به قالیهای گسترده در خانه ها شده است. در "حدود العالم" که در قرن 4هجری قمری در باب جغرافیا نوشته شده ، آمده است که " در فارس قالی می بافند". پس از آن " مقدسی " جهانگرد معروف عرب (متوفی حدو 380ه.ق) از قالیهای " قائن" سخن به میان آورده است. همچنین آورده اند که در قرن 4ه.ق (10م) در دربار روم هنگام بارعام قالیهای گرانبهای ایرانی گسترده می شد.

در تاریخ بیهقی متعلق به قرن 5ه.ق نیز در دو جا به صراحت از قالی نام برده شده است. اما ویرانی و کشتاری که حمله مغول با خود به همراه داشت تا چندی همه فعالیتهای هنری را در ایران دچار وقفه ساخت. اما پس از آنکه این سیل خانمان سوز فروکش کرد، آرامش فرا رسید و انواع پیشه و هنر رونق نسبی یافت تا آنکه با تاسیس مکتب هرات در قرن نهم ه.ق هنرهای تزیینی ایران به راه تحولی تازه گام نهاد و در این رهگذر قالی ایرانی نیز بار  دیگر به رونق و اعتبار تازه ای دست یافت. هرچند که از این دوران قالی ای بدست نیامده اما می توان باتوجه به نقوش بکار رفته در مینیاتور ایرانی ، چنین استدلال کرد که در دوران تیموری استفاده از نقشه برای بافت قالی رایج شد و سه نقش لچک ترنج، محرابی و هندسی رهاورد این دوران است.

در دوران حکومت صفویه و در طی سده های 10 و 11ه.ق رونق و شکوفایی قالی ایرانی به اوج خود رسید و قالی ایرانی چه از لحاظ طرح و نقش ، رنگ و رنگ آمیزی و چه از حیث کیفیت بافت به بالاترین درجات تکاملی و هنری خود دست یافت چنانکه قالی های بجای مانده از دوران مذکور هریک به راستی شاهکاری محسوب می شوند و هم اینک زینت بخش گنجینه های هنری سراسر جهان شده اند. از جمله قالی های معروف دوران صفویه باید به قالی های معروف به " قالی اردبیل" ( هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن)، " قالی چلسی" و قالی معروف به " قالی شکارگاه" اشاره کرد. از سویی قدیمی ترین قالی دوران اسلامی متعلق به دوران صفویه است که با نقش لچک و ترنج بافته دست استاد غیاث الدین جامی است.

شورش افاغنه با دوران آشوب و کشتار سختی که به دنبال داشت ، شیرازه اقتصاد و فرهنگ ایران از جمله هنرها ، صنایع و فنون و به ویژ] قالی بافی را از هم گسیخت و وضع نابسامان قالی نزدیک به 100 سال از انقراض صفویان تا پایان ناگوار جنگهای ایران و روس در زمان فتحعلی شاه قاجار ، ادامه یافت، بر صنعت فرش ایران لطمات و صدمات فراوانی وارد آمد، تا اینکه به دنبال استقرار آرامش نسبی در کشور، زمینه کار قالی بافی فراهم شد و با رونق نسبی کشاورزی و بازرگانی، صنعت قالی هم آهسته آهسته زندگی را از سر گرفت.

در آغاز حکومت ناصرالدین شاه قاجار، بازرگانان تبریزی در استانبول بازار مناسبی برای عرضه قالی ایران یافتند و با رونق این بازار بر آن شدند تا بافت قالی را افزایش دهند. برای این منظور ابتدا در تبریز و روستاهای اطراف آن و سپس در مشهد ، کرمان، سلطان آباد (اراک) و جاهای دیگر کارگاه های قالی بافی دایر کردند. تاریخ قالی بافی جدید ایران را باید از همین دوران به شمار آورد و احیای صنعت قالی را نتیجه ابتکار بازرگانان تبریزی دانست، زیرا که از آن گاه تا به امروز قالی ایرانی یکی از مهمترین صادرات کشور بوده و سالیان متمادی است که به عنوان مهمترین هنر کشور تامین کنده بخشی از درآمد ارزی نیز بوده است.

سیمای فرهنگی ایران/ دکتر حسین یاوری/ انتشارات عیلام