فرش ایرانی

به طور کلی عوامل تشكیل‌دهنده فرش را می توان به دو قسمت اصلی تقسیم کرد :

1ـ عوامل اصلی 2ـ عوامل جانبی

پشم، پنبه، ابریشم از عوامل اصلی و مهمی است كه از الیاف بهم تابیده آنان نخ و خامه‌پشمی تهیه می‌شود و در بافت انواع فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد.

الف ـ پشم:

عبارت است یك لیف پروتئین كه روی پوست گوسفند می‌روید و در صنعت فرش‌بافی به صورت پرز (گره) و گاهی به جای تار به كار می‌رود. پشم تابیده شده (نخ پشمی) را در اصطلاح قالیبافی خامه می‌گویند.

عواملی مانند قطر، طول جعد، استحكام، برگشت‌پذیری، نرمی، شفافیت، بو و رنگ در ساختمان و مرغوبیت پشم نقش اساسی را دارند.

بهترین نوع پشم ایران مربوط به مناطق باختران، خوزستان، خراسان و نژاد بلوچی می‌باشد .

ب ـ پنبه:

پنبه از جمله الیاف گیاهی است كه بیشتر در گرگان، گنبد، اصفهان، یزد، كرمان، قزوین، كاشان و مشهد كشت می‌شود. محصول این گیاه را كه همان وش‌پنبه است در كارخانجات پنبه‌پاك‌كنی و پنبه‌ریسی به انواع نخ خام مورد مصرف در صنایع تبدیل می‌نمایند.

در صنعت قالی‌بافی از نخ حاصل از پنبه به صورت نخ (نخ‌چله) و نخ پود استفاده می‌شود. كه به تناسب ضخامت و نازكی تار و پود مورد نیاز به لاهای لازم تابیده می‌شود.

ج ـ ابریشم:

ابریشم یك نوع لیف پروتئینی است كه از كرم ابریشم طبق فرآیند خاصی بدست می‌آید. در صنعت قالیبافی از ابریشم برای پرز و تار فرشهای ریزبافت و ظریف استفاده می‌شود و به واسطه نرمی و شفافیت، ظرافت و استحكام فوق‌العاده از جمله مهمترین و گرانترین الیاف به شمار می‌آید در بافت قالی‌های بسیار ظریف و به ویژه تابلوئی و تزئینی و فرشهای موزه‌ای جهان از ابریشم خالص استفاده شده است.

به غیر از عوامل اصلی در بافت فرش عوامل جانبی دیگری نیز در بافت و شكل‌گیری یك فرش دخالت دارند، كه از جمله آن می‌توان به رنگرزی، دار قالی، ابزار بافت و نقشه نام برد كه به صورت مستقیم و غیرمستقیم در بافت فرش دخالت دارند.

الف ـ رنگرزی:

یكی از عوامل مهم جانبی در كار بافت فرش مواد رنگرزی هستند كه نقش و اهمیت فوق‌العاده‌ای را دارند. به طور كلی مواد اولیه مورد مصرف در رنگرزی به دو دسته مصنوعی و طبیعی تقسیم می‌شوند.

1ـ مواد رنگرزی مصنوعی (شیمیایی):

الف ـ رنگهای انیلینی یا جوهری (بی‌ثبات) ب ـ رنگهای كفرْمی (دندانه‌ای) (نسبتاً خوب)

2ـ مواد رنگرزی طبیعی:

كه از طبیعت بدست می‌آید و شهرت قالی‌های ایرانی همواره مدیون وجود رنگهای طبیعی و استفاده از آنها در قالیبافی می‌باشد.

از جمله مواد رنگرزی گیاهی و معدنی (كانی) می‌توان:

1ـ روناس: گیاهی خودرو، محل كشت در اردكان یزد، رنگهای آجری تا قرمز تیره ....

2ـ برگ مو: رنگ زرد

3ـ پوست انار: از پوست خشك‌شده انار و آسیاب شده رنگ زرد تیره

4ـ پوست گردو: مصرف تنهایی آن رنگ شتری و قهوه‌ای و كرم و با زاج سیاه رنگ سیاه

5ـ اسپرك: گیاهی خودرو، از ساقه و برگ آن رنگ زرد و با نیل رنگ سبز

6ـ گًندفل: نام علفی در مناطق بختیاری و رنگ زرد مایل به سبز

7ـ جففْتْ: ماده‌ای از پوست درختان بلوط منطقه لرستان، رنگ شتری و قهوه‌ای

8ـ مازو: از خانواده بلوط و با زاج سیاه، رنگ موشی یا نیلی.

9ـ سماق: نام گیاهی كه با سولفات آهن رنگ بنفش تیره مایل به قهوه‌ای

10ـ بفقم: ماده رنگی كه برای رنگهای بنفش و سرخ

11ـ بزعْنج: پوست نوعی پسته كوهی كه برای ثابت كردن رنگ قرمز دانه بكار می‌رود.

12ـ نیل: نام گیاهی در قدیم و برای رنگهای سرمه‌ای، امروزه از نیل صنعتی استفاده می‌شود.

13ـ قرمزدانه: از بدن حشره‌ای شبیه كشفدوزك و رنگ لاكی قرمز دانه می‌دهد.

14ـ قره‌قروت: این ماده از جوشاندن پس‌آب دوغ باقی‌مانده از تهیه كشك و به جای اسیدلاكتیك به كار می‌رود.

15ـ دوغ ترش: در رنگرزی منطقه اراك برای رنگهای روناسی روشن و رنگهای چهره‌ای

16ـ زاج سفید (بی‌كربنات‌سدیم): یك ماده كانی كه برای شستشو و آماده نمودن پشم و عمل جذب و دندانه نمودن استفاده می‌شود.

نام خامه‌های رنگی متداول در قالی‌بافی

لاكی‌قرمزدانه طلایی شتری دارچینی شویدی خاكی بادامی سفید ...

لاكی گل‌خاری زرشكی زیتونی تریاكی برگ‌سنجدی تربتی صورتی مكه‌ای

لاكی‌روناسی قهوه‌ای سیر كرم سبز سرمه‌ای موشی بژ ترمه‌ای

عنابی قهوه‌ای روشن نخودی ماشی آبی نقره‌ای مشكی فیلی

ب ـ دار قالیبافی

دار قالیبافی نام شكل چهارچوبی است كه به اشكال و انواع مختلف ساخته شده و فرش روی آن بافته می‌شود و عمدتاً بر دو نوع: دار عمودی و دار افقی می‌باشد.

1ـ دار افقی (دار زمینی):

كه در مناطق عشایری و ایلیاتی و چادرنشینها متداول است. بیشتر از جنس چوب بوده و به راحتی قابل نصب و بر چیدن و حمل و نقل و هماهنگ با وضع زندگی عشایر و چادرنشینان می‌باشد و معمولاً به فاصله 30 سانتی‌متر از سطح زمین قرار می‌گیرد.

2ـ دار عمودی:

كه نوع تكامل یافته دارهای افقی هستند كه بصورت عمودی بر سطح زمین و ایستاده می‌باشند كه اجزاء مختلفی و انواع متفاوتی را دارند كه هر كدام نوع تكامل یافته‌ای در مناطق مختلف قالی‌بافی در ایران می‌باشد مانند: 1ـ دارهای ثابت (مناطق مازندران) 2ـ دارهای فندك‌دار (مناطق غرب كشور و مركزی) 3ـ دارهای گردان (كرمان) 4ـ دار تبریزی یا تركی در مناطق آذربایجان.

ج ـ ابزار بافت:

ابزارهایی هستند كه به وسیله آنها یك بافنده می‌تواند عملیات بافت (گره‌زدن و غیره) را انجام دهد. كه با توجه به مناطق مختلف قالی‌بافی در ایران انواع و نامهای متفاوتی را دارا هستند كه از مهمترین آنها می‌توان از جمله این موارد را نام برد: چاقو (كارتك)، قلاب، قیچی، دفه (دفتین، شانه، كركیت)، اره (تشو، شانه)، سیخ یا ابزار پودكشی و ......

د ـ نقشه:

نقشه در حقیقت برنامه و الگوی بافنده در بافت فرش می‌باشد. در گذشته‌های دور بافندگان از رنگهای موجود در طبیعت و الهام از اشكال حیوانات و زندگی پیرامون خود به بافت فرشهای هندسی و ذهنی‌باف می‌پرداختند. اما امروزه تهیه طرح و نقشه از مشاغل مهم و ویژه در كار فرشبافی به شمار می‌رود. نقاشان معمولاً از گلها و بوته‌های در طبیعت الهام گرفته و با رسم بر روی كاغذهای شطرنجی و رنگ نمودن نقاط ریز بر روی كاغذ كه هر كدام نمایانگر یك گره بر روی قالی می‌باشد به خلق این آثار هنری می‌پردازند.

انواع نقشه فرش از نظر خطوط شامل نقشه با خطوط شكسته و نقشه با خطوط منحنی را نام برد.

نقشه‌ها از لحاظ اندازه به چهار نوع: نقشه ربعی، واگیره، سراسری و یك دوم یا نیمی می‌توان نام برد.

پایگاه اطلاع رسانی شرکت نصیر یزد