روایت جدید از بته جقه

بُته‌جـِقّه یکی از نقش‌های تزئینی ایرانی است. این نقش از سرو ایرانی که از نمادهای زرتشتی بوده سرچشمه گرفته و بعدها در شرق رواج زیادی گرفته و طغراهای سلطان‌های عثمانی هم در همین نقش طراحی شده است.

در آمریکا این نقش را "Persian pickles" به معنی "خیار شور ایرانی" می‌نامند.

عده‌ای این نقش را سرو که نشانه آزادگی ایرانیان است می‌دادند که از سر فروتنی سر خود را خم نموده است. عده‌ای دیگر آن را به عنوان سرو می‌دانند که در دوران مزدکیان نشانه آزادگی آنان بوده و پس از شکست مزدک سر خود را از شرمساری به زیر انداخته است

علامه دهخدا بته‌جقه را ساخته شده از پر پرندگان می‌داند كه بر بالای پیش كلاه پادشاهان ایران نصب می‌شده است. بته جقه تصویر كوچك شده سرو سرافكنده است كه نشان ایران و ایرانیان و حكایت‌كننده از راستی و تواضع ایشان است.

همچنین بته جقه، اصطلاحی است برای نوعی طرح تزئینی به شكل پر مرغ كه به اشكال مختلف بر آثار دوره اسلامی و بخصوص روی پارچه‌های ترمه و بعضی قالی‌ها دیده می‌شود. در گچبری‌های دوره ساسانی می‌توان اشكال ابتدایی این نقش را با منشأ برگ نخلی مشاهده كرد.

سال‌هاست اصل و منشاء طرح ایرانی بته جقه را به آتش مقدس، به كاج، به نخل، به بادام، به گلابی همچنین به كیسه چرمی، به شكل باسمه‌ای مشت بسته و حتی به شیارهایی كه برحسب اتفاق رودخانه جومنا در مسیر خود از دره كشمیر به جلگه هندوستان ایجاد می‌كند، تشبیه كرده‌اند. به عقیده نگارنده تمام این نسبت‌ها و فرضیه‌ها نادرست به نظر می‌آید. توضیح آن بسیار ساده‌تر از اینهاست و می‌توان آن را در نامی كه ایرانیان به آن داده‌اند، جست.

ایرانیان این طرح را بته (بوته) می‌نامند كه معنی لغوی آن یك دسته برگ است و ساده ترین شكل آن شباهت زیاد به برگ دندانه‌دار دارد. مردم ایران با عشقی كه به اختراع انواع مختلف اشكال هنری و پیچیده دارند، اشكال گوناگون بوته را به‌وجود آورده‌اند و بر آنها نام‌های مخصوص گذاشته‌اند، مثل بوته میری (كاج كوچك)، بوته ترمه‌ای (كاج متوسط)، بوته خرقه‌ای (كاج بزرگ)، بوته بادامی (كاج بادامی شكل) و بوته جقه‌ای (كاج بزرگی كه یك كاج كوچك از آن بیرون آمده).

بته‌جقه یكی از نگاره‌ها و ارائه‌هایی است كه در طول هزاره تا امروز به روش‌های گوناگون زینت‌بخش آثار هنری ایران (پته‌دوزی، قالی، ظروف و...) بوده است. البته هنرشناسان تاكنون در چگونگی پیدایش، ماهیت و رمز و راز آن اختلاف‌نظر دارند. این نقش جاویدان در طول زندگی هزار ساله‌اش به قدری تحول و تطور یافته كه هیچ ارائه‌ای در عالم هنر ایران و سایر اقوام تا به این حد متحول نشده است.

جام جم