صنعـت چاپ و تـبریــز

میرزا زین العابدین تبریزی به سال 1233 هجری قمری اسباب و آلات چاپ حروفی را به تبریز آورده و تحت حمایت عباس میرزا نایب السلطنه که در آن زمان حکمران آذربایجان بود مطبعه کوچکی برقرار نمود و کتابی مزبور میرزا ابواقاسم فراهانی بود که حاوی قصه هایی از جنگ میان دولت ایران و روسیه که در مورخ 1228 هجری قمری (برابر با 1813 میلادی ) با عهدنامه گلستان به پایان رسیده بود.

دکتر فهیمه باب الحوائج در کتاب "آشنایی با مبانی چاپ و نشر" خود می نویسد : "عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه چند تن از ایرانیان را به اروپا گسیل کرد تا صنعت چاپ را بیاموزند. سپس دستور داد که از روسیه ماشین چاپ وارد کنند . در سال 1816 میلادی هنرمند آذربایجانی میرزا زین العابدین تبریزی یکی از همین ماشین ها رابه کار گرفت . دومین مطبعه که به ایران وارد شد مطبعه سنگی است که آن نیز در تبریز دایر شده است . جای تعجب است که مطبعه نخستین پس از کار کردن دیگر معمول نشد و مطبعه سنگی جای آن را گرفت .(فرهنگ دهخدا)

شاید علت جایگزینی مطبعه سنگی به وجای مطبعه سربی این باشد که افرادی مطبعه سربی و حروف آن را با نظر بدبینی نگاه می کردند و علامت کفر می دانستندویا چون حروف ما فارسی بود با حروف سربی در آن زمان نمی توانستیم تنوع در خطوط داشته باشیم در صورتی که در مطبعه سنگی از خوشنویسان کمک گرفته می شد. علی قاضی زاده در کتاب تبریز شهر اولین ها می نویسد : سخت گیری های کهنه پرستان باعث شده بود که به سبب گرانی طولانی و سخت بودن چاپ سنگی چاپ کتب و مطبوعات بسیار گران تمام شده و در نتیجه سال ها انتشار کتاب و نشریه با دشواری های فراوان همراه باشد.

متاسفانه این چاپخانه ها همیشه مورد بغض و کینه کوته اندیشان بود و در هر فرصتی که به دست می آوردند این مکان های فرهنگی را غارت می کردند . به گونه ای که کسروی می نویسد : مستبدین حروف سربی چاپخانه امید ترقی را ذوب کرده و به صورت گلوله در آورده و به روی این ملت بیچاره انداختند.

حسین امید در کتاب اولین ها می نویسد: در میان مطابع سنگی معروف تبریز می توان مطبعه سنگی علمیه ( چاپ سنگی علمیه )را نام برد که به‌وسیله حاج زین العابدین که به نام حاجی حاج آقا علمیه مشهور بود(نوه حاج میرزا زین العابدین تبریزی ) در سال 1290 هجری شمسی تأسیس یافته و این مطبعه در چاپ کتب مختلف خدمات مهمی انجام داده است .

( حدود نود سال پس از تأسیس اولین چاپخانه در تبریز نوه حاج زین العابدین ( کسی که اولین چاپخانه سنگی و سربی را در ایران و تبریز دایر کرد)بنام زین االعابدین مطبعه چی که پس از زیارت مکه به نام حاجی حاج آقا معروف و هنگام گرفتن شناسنامه نام علمیه را برخود انتخاب نمود. وی ماشین چاپی از اروپا خریداری کرده و از طریق کشور مصر وارد بندراستانبول در ترکیه فعلی نمود و ازاین بندر توسط چهل گاومیش به تبریز منتقل کرد . حاجی حاج آقا علمیه همرا با دستگاه های چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصین صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاه ها به تبریز آورد.

این آلمانی های متخصص صنعت چاپ در منزل مسکونی حاجی حاج آقا که ماشین های چاپ نیز در قسمتی از این خانه 2200 متر مربعی دایر شده بود ساکن شدند.

دختر حاجی حاج آقا علمیه اظهار می دارند که : زمان حمل گاومیش های حامل دستگاهای چاپ از کوچه های تنگ و باریک محله منجم تبریز به اجبار دیوارهای تعداد زیادی از خانه های همسایه ها را فرو ریخته و خراب کردند که حاجی حاج آقا هزینه بازسازی دیوارهای فرو ریخته را نیز متحمل شدند.گفتنی است که نوه های حاجی حاج آقا علمیه اغلب به کار آبا و اجدادی خویش روی آورده اند و در صنعت چاپ ایران مشغول به فعالیت هستند .

و اما یک شایعه

در بعضی جاها نوشته اند (البته بی پایه)

چاپخانه کلیسای وانک در جلفای اصفهان قدیمی ترین چاپخانه در ایران و خاورمیانه است. اولین کتاب ایران را در آن، جا چاپ کرده اند؛ درست 200سال پس از اختراع گوتنبرگ و در سال 1638میلادی.

خلیفه ارامنه جلفا در آن زمان می شنود که در آلمان شخصی به نام گوتنبرگ ماشینی اختراع کرده که با آن می شود کتاب ها را تکثیر کرد. او بدون اینکه به تجربه گوتنبرگ دسترسی داشته باشد، با کمک همکاران روحانی اش دست به کار می شود و پس از یک سال و پنج ماه تلاش، موفق می شود اولین کتاب را در ایران چاپ کند: کتاب زبور حضرت داود. این سرآغاز تاریخ چاپ در ایران است.

در آن زمان هنوز کشورهای مصر و هندوستان ماشین چاپ و چاپخانه نداشتند و کتاب هایشان را به روش استنساخ تکثیر می کردند181سال بعد عباس میرزا دستور داد اولین چاپخانه سربی را در تبریز دایر کنند، ولی تا آن زمان، در ایران هشت عنوان کتاب در چاپخانه جلفا چاپ شده بود.

بدیهی است که صنعت چاپ از تبریز شروع شده برای اطلاع بیشتر طبق منابع محکم و قوی اولین اسكناس در ایران در زمان اولجایتو خان مغول در سال در تبریز چاپ و جایگزین مسكوكات طلا و نقره شد . ولی چندان نپایید و با به تعطیلی كشاندن بازار و عدم استقبال پول كاغذی از سوی مردم از دور خارج شد

در ادامه برای رد این شایعات بی اساس میتوان گفت  که :

اولین چاپخانه که به آن باسمه خانه، بصمه خانه و بعدها به آن مطبعه گفتند بعد از عقد صلح نامه گلستان از کشور روسیه وارد ایران شد و اولین کتابی که در آن به طبع رسید رساله جهادیه می باشد .

استاد سعید نفیسی در مقاله "صنعت چاپ مصور در ایران" ذکر میکند

نخستین چاپخانه هایی که انتشار آن به دست ما رسیده چاپخانه سربی است که در حدود 1227 قمری در تبریز دایر شده و نخستین چیزی که چاپ کرده فتح نامه ای است که در یکی از زدوخوردهای جنگ اول ایران و روس که سپاهیان ایران پیشرفت کرده اند در تبریز چاپ کرده اند نخستین کتابی که از این چاپخانه بیرون آمده رساله ای است به نام جهادیه تألیف میرزا عیسی قائم مقام فراهانی . . .

در سال 1240 ق . میرزا زین العابدین استاد چاپ که در کار خود خبره و شهره شده بود به امر فتحعلی شاه به تهران فراخوانده شد تا به کمک منوچهرخان معتمدالدوله اولین چاپخانه سربی دارالخلافه تهران را راه اندازی کند . در انتهای کتاب ماثرسلطانیه، دومین کتاب چاپ سربی تبریز که اثر عبدالرزاق نجفقلی مفتون است، اشاره به میرزا زین العابدین می کند که در دارالخلافه تهران مشغول انطباق می باشد و ملامحمدباقر تبریزی کار او را در تبریز ادامه می دهد :

دارالسلطنه تبریز به اهتمام کارگذاردن سرکار حضرت ولیعهد به سعی و استادی جناب ملامحمدباقر تبریزی که از معارف این ولایت است به تاریخ اواخر شهر رجب المرجب سنه هزار و دویست چهل و یک هجری شرف اتمام و اختنام پذیرفت . . . سوای این کتاب مستطاب در دارالخلافه طهران میرزا زین العابدین تبریزی به یمن اشتقاق و الطاف سلطان خلدالله ملکه و سلطانه و اهتمام منوچهرخان مجلدات، از کتب حدیث باسمه کرده و تجار و اهل معاملات به اطراف و ولایات می برند و خرید و فروخت می شود . ظاهرا سومین کتابی که در تبریز چاپ شده ابواب الجنان اثر محمد رفیع واعظ قزوینی است که به استادی خلیل تبریزی به طبع رسیده . کتاب عروض و قوافی اثر کرمتعلی ابن رحمتعلی جونپوری، اثر دیگری است که در دارالسلطنه طبع و مؤلف آن را تقدیم میرزاابوالقاسم فراهانی نموده است . نوع حروف این کتاب با حروف چاپ های دیگر دارالسلطنه تبریز متفاوت بوده و اشتباه چاپی زیادی نیز دارد ظاهرا آخرین اثری که در مطبعه تبریز چاپ و سپس تعطیل شده رساله تعلیم نامه در عمل آبله زدن اثر کارمک انگلیسی، ترجمه و تألیف محمدبن عبدالمصبور خوئی (پدر ناصرالحکما) می باشد که چاپ آن در سال 1245 ق.توسط استاد چاپگر علی بن محمد حسین تبریزی انجام گرفته بعد از این که زین العابدین به تهران آمد به سرپرستی منوچهرخان معتمدالدوله (آن کلبو) کتاب های متعددی منتشر کرد که به کتاب های معتمدی معروف می باشد .