ضحاک ماردوش
(مروری بر شاهنامه)
حال نوبت پادشاهی ضحاک است، در این نوشتار با یکدیگر پادشاهی ضحاک از زبان فردوسی را مرور می کنیم.
چو ضحاک شد بر جهان شهریار برو سالیان انجمن شد هزار
سراسر زمانه بدو گشت باز برآمد بر این روزگار دراز
نهان گشت کردار فرزانگان پراگنده شد کام دیوانگان
هنر خوار شد جادویی ارجمند نهان راستی آشکارا گزند
شده بر بدی دست دیوان دراز به نیکی نرفتی سخن جز به راز
زمانی که ضحاک بر جهان پادشاه شد، هزار سال بر تخت پادشاهی تکیه داشت. در دوران پادشاهی او رسم و آیین فرزانگان از بین رفت. هنر خوار و بی ارزش شد و راستی و درستی پنهان شد و گزند و آسیب به میان آمد. دست دیوان و جادوگران باز شده و در همه جا پراکنده شد. و از خوبیها تنها در خفا سخن گفته می شد.
دو پاکیزه از خانه جمشید برون آوریدند لرزان چو بید
که جمشید را هر دو دختر بدند سر بانوان را چو افسر بدند
ز پوشیده رویان یکی شهرناز دگر پاکدامن به نام ارنواز
به ایوان ضحاک بردندشان بر آن اژدهافش سپردندشان
بپروردشان از ره جادویی بیاموختشان کژی و بدخویی
ندانست جز کژی آموختن جز از کشتن و غارت و سوختن
از خانه و قصر جمشید دو خواهر پاکدامن او به نام های شهناز و ارنواز را بیرون آوردند و به نزد ضحاک بردند. ضحاک به آنها جادوگری آموخت و آنها را به سمت زشتی سوق داد و آن دو خواهر را همسر خویش کرد. کار ضحاک همه بدآموزی و غارت و کشتن و سوختن و بریدن سر جوانان برای غذا دادن به ماران سر دوشش شد.
موبدان از ترس ضحاک جرات سخن نداشتند و با خود می اندیشیدند اگر حقیقت خواب را تعبیر کنیم، جان خود را از دست خواهیم داد و اگر هم آن را درست تعبیر نکنیم باز جان مارا خواهد گرفت. آنها سه روز مهلت خواستند و چون دوران مهلتشان سرآمد به حضور آمدند؛ اما کسی جرات بیان حقیقت را نداشت.
چنان بد که هر شب دو مرد جوان چه کهتر چه از تخمه پهلوان
خورشگر ببردی به ایوان شاه همی ساختی راه درمان شاه
بکشتی و مغزش بپرداختی مر آن اژدها را خورش ساختی
دو پاکیزه از گوهر پادشاه دو مرد گرانمایه و پارسا
یکی نام ارمایل پاکدین دگر نام گرمایل پیش بین
چنان بد که بودند روزی به هم سخن رفت هر گونه از بیش و کم
ز بیدادگر شاه و وز لشکرش وز آن رسم های بد اندر خورش
یکی گفت ما را به خوالیگری بباید بر شاه رفت آوری
وآن پس یکی چاره ای ساختن ز هر گونه اندیشه انداختن
روزگاری سپری شد تا اینکه دو جوان برومند به نام های کرمایل و ارمایل نزد او آمدند و به عنوان آشپز خدمت او را پذیرفتند و اینگونه تدبیر کردند تا هر روز از دو جوان یکی را بکشتند و دیگری را پنهان می کردند و به جای مغز سر او از مغز سرِ گوسفند در تهیه غذا استفاده می کردند. با این تدبیر هر ماه سی جوان را از کشته شدن نجات می دادند و آنها را به کوهساران می فرستادند و به آنها بز و میش می دادند تا بچرانند.
به گفته فردوسی نژاد کُرد از این جوانان هستند که از آبادی گریزانند و در کوه و دشت سکنی می گزینند.
کنون کرد از آن تخمه دارد نژاد که ز آباد ناید به دل برش یاد
پس از گذشت چهل سال، ضحاک خوابی می بیند.
چو از روزگارش چهل سال ماند نگر تا به سر برش یزدان چه راند
در ایوان شاهی شبی دیرباز به خواب اندرون بود با ارنواز
چنان دید کز کاخ شاهنشهان سه جنگی پدید آمدی ناگهان
دو مهتر یکی کهتر اندر میان به بالای سرو و به فّر کیان
دمان پیش ضحاک رفتی به جنگ نهادی به گردن برش پالهنگ
همی تاختی تا دماوند کوه کشان و دوان از پس اندر گروه
یکی بانگ بر زد به خواب اندرون که لرزان شد آن خانه صد ستون
ضحاک در آن خواب می بیند که جوانی دلیر، جنگاور و پهلوان با دو تن دیگر به نزدیک او آمدند، آن جوان با گرزی که در دست داشت بر سر او کوفت و سپس دو دستش را استوار بست و او را به البرز کوه برد و در آنجا به بند کشید. از آن حال بسیار آشفته می شود، با فریادی سهمگین ار خواب بیدار می شود. ارنواز از او دلیل آشفتگی اش را می پرسد و ضحاک خوابش را برای او تعریف می کند. ضحاک از دلداری او آرام می شود.
فردای آن روز تمام منجمان و ستاره شناسان را از نقاط مختلف کشور جمع کرده و خواب خود را برایشان بازگو می کند.
سپهبد به هر جا که بد موبدی سخندان و بیدار دل بخردی
ز کشور به نزدیک خویش آورید بگفت آن جگر خسته خوابی که دید
نهانی سخن کردشان آشکار ز نیک و بد و گردش روزگار
که بر من زمانه کی آید به سر کرا باشد این تاج و تخت و کمر
ضحاک پس از بازگو کردن خوابش، تعبیر آن را از منجمان می خواهد.
تبحّر فردوسی در توصیف و تصویر سازی است و زیباترین حالات و تصاویر را با زبانی شیوا و روان می توان در شاهنامه دید. حالات منجمان پس از تعریف ضحاک و درخواست او برای تعبیر را به زیباترین شکل ممکن نشان داده است، طوری که خود فردوسی در آنجا حضور داشته و با چشمانش نظاره گر این صحنه بوده است.
لب موبدان خشک و رخساره تر زبان پر ز گفتار با یکدگر
که گر بودنی باز گوییم راست به جانست پیکار و جان بی بهاست
وگر نشنود بودنی ها درست بباید هم اکنون ز جان دست شست
موبدان از ترس ضحاک جرات سخن نداشتند و با خود می اندیشیدند اگر حقیقت خواب را تعبیر کنیم، جان خود را از دست خواهیم داد و اگر هم آن را درست تعبیر نکنیم باز جان مارا خواهد گرفت. آنها سه روز مهلت خواستند و چون دوران مهلتشان سرآمد به حضور آمدند؛ اما کسی جرات بیان حقیقت را نداشت. اما سرانجام یکی از آنها که زیرک نام داشت دلیری کرد و گفت:
بدو گفت پردخته کن سر ز باد که جز مرگ را کس ز مادر نزاد
جهاندار پیش از تو بسیار بود که تخت مهی را سزاوار بود
فراوان غم و شادمانی شمرد برفت و جهان دیگری را سپرد
کسی را بود زین سپس تخت تو به خاک اندر آرد سر و بخت تو
کجا نام او آفریدون بود زمین را سپهری همایون بود
هنوز آن سپهبد ز مادر نزاد نیامد گه پرسش و سرد باد
منجم پیش قدم، سخن را اینگونه آغاز می کند که در این دنیا تنها مرگ است که همیشگی است و همه از بین خواهند رفت، قبل از تو پادشاهان بسیاری بودند که غم و شادی فراوانی دیدند، اما در نهایت از دنیا رفتند. تعبیر خواب تو اینگونه است که: کودکی به نام "فریدون" از مادر زاییده خواهد شد، و از گاوی به نام گاو "برمایه" تغذیه خواهد کرد و در کوهسار پرورش پیدا می کند. وقتی که بزرگ شود جوانی دلیر و نیرومند می شود و سپاهی جمع می آورد و به تو حمله می کند و تو را اسیر و در دماوند به بند خواهد کشید.
ادامه دارد...
آسیه بیاتانی
بخش ادبیات تبیان
منابع:
شاهنامه فردوسی، حکیم ابولاقاسم فردوسی، بر پایه چاپ مسکو
حماسه سرایی در ایران، ذبیح الله صفا
