تبیان، دستیار زندگی
روشن است كه حوزه هاى علمیه با همان سازمان كهن و برنامه ها و شیوه هاى ساده آموزشى و تبلیغى نمى تواند به آسانى از عهده این رسالت مهم برآید.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اصلاح حوزه در نگاه امام موسی صدر(1)
امام موسی صدر

روشن است كه حوزه هاى علميه با همان سازمان كهن و برنامه ها و شيوه هاى ساده آموزشى و تبليغى نمى تواند به آسانى از عهده اين رسالت مهم برآيد.

سخن از اصلاح ساختار حوزه هاى علوم دينى سخن جديدى نيست. انديشه ايجاد تحول در حوزه ه از ديرزمان ذهن و فكر مصلحان و دلسوزان حوزه را به خود مشغول داشته است. دگرگونيهاى شتابنده اجتماعى سياسى در اروپا و در پى آن راه يافتن انديشه هاى جديد در جامعه هاى اسلامى و رشد پرشتاب دانشها و صنعتها در سده هاى اخير ترديدى باقى نگذاشت كه اگر حوزه هاى علميه با ديرينه سالى و پشتوانه علمى و فرهنگى و جايگاه برجسته اى كه در جامعه هاى اسلامى دارد از نظم و سازمان دهى شايسته و كارآمدى برخوردار باشد مى تواند نقشى به مراتب مهم تر و دستاوردها و نتيجه هاى فراتر از آنچه اكنون وجود دارد به بار آورد.

روشن است كه حوزه هاى علميه با همان سازمان كهن و برنامه ها و شيوه هاى ساده آموزشى و تبليغى نمى تواند به آسانى از عهده اين رسالت مهم برآيد.

حوزه هاى علميه نيز همچون هر نهاد علمى آموزشى ديگر بلكه به خاطر اهميت رسالتى كه بر عهده دارند براى حفظ شكوفايى و بالندگى خويش نياز به اصلاح و بازنگرى پياپى دارند. در اين راست تلاشهاى فراوانى از سوى عالمان دردآشنا و مصلحان بزرگ حوزه در جهت ايجاد دگرگونى و بالابردن توان علمى و عملى حوزه ها صورت گرفته و طرحها و برنامه هايى نيز در اين زمينه ارائه شده است.

ما در اين دفتر كه به ياد مردى بزرگ و اصلاح گرى نكته سنج و همه سونگر شهيد سيد محمدباقر صدر گشوده شده نظرى مى افكنيم به انديشه اصلاحى وى تا فرهيختگان و انديشه وران حوزوى به نيازهاى عصرى از انديشه آن فرزانه راه فردا را بيابند. ان شاء اللّه.

وضعيت حوزه نجف

در روزگارى كه شهيد در حوزه نجف تحصيل مى كرد حوزه پرآوازه نجف حال و روز خوبى نداشت. سكوت و بى تفاوتى حوزه نسبت به دگرگونيهاى اجتماعى سياسى و مسائلى كه در برون حوزه رخ مى داد سايه سنگين خود را بر حوزه گسترانده بود. هرگونه توجه و گرايش به امور سياسى عملى خارج از حوزه و رسالت روحانيت و امرى ضد ارزش تلقى مى شد. سخن گفتن از دانشها و فنهاى جديد و دستاوردهاى صنعتى و فراگيرى زبانهاى خارجى خواندن روزنامه و مجلّه گوش فرا دادن به راديو دون شأن عالم دينى به شمار مى آمد.

افزون بر اين پيامدهاى ناگوار شكست انقلاب مشروطيت ايران كه با مجاهدتها و رهبريهاى روحانيت و مراجع نجف به پيروزى رسيده بود در گريزاندن روحانيت از سياست و انزواپيشه كردن آنان كارساز بود.

استعمارگران و عوامل مرموز آنان بر بى فايدگى كارهاى سياسى و جاانداختن دكترين جدايى دين از سياست تأكيد بسيار مى ورزيدند و از يأس و دلمردگى حوزه نجف بهره ها بردند.

شهيد صدر خود از نزديك شاهد بر اين حال و روز بود و بى برنامه گيهاى حوزه را مى ديد و از اوضاع نابسامان آن رنج مى برد.

او مى ديد كه اگر برنامه اى مدون و حساب شده براى جذب و پذيرش طلاب در حوزه نجف وجود مى داشت و اگر شيوه هاى جديد آموزشى تحقيقى و تبليغى با بهره گيرى از استادان شايسته و متون درسى مناسب و برنامه اى معين و مدون وجود مى داشت اگر حوزه به انبوه مسائل و دگرگونيهايى كه در جهان اسلام و غير اسلام رخ مى داد توجه مى كرد مى توانست در مدت كوتاه تر و با هزينه اى كم تر دستاوردهايى مهم تر و كاراتر به جهان اسلام تقديم كند.

شهيد صدر پژوهشهاى ژرف و تلاشهاى جانفرساى حوزويان را در فهم و حل مسائل پيچيده فقهى و اصولى در محيط گرم نجف با نبود ابزار و وسائل رفاهى شاهد بود ولى از اين كه اين تلاشهاى فراوان بدون برنامه ريزى روشن و بدون آشنايى با دانشهاى روز و مكتبهاى مختلف: سياسى حقوقى اقتصادى و بدون در نظر گرفتن مسائل نوپيدا و نيازهاى روز دنياى اسلام ثمره چندانى نمى توانست به بارآورد به شدت رنج مى برد و چنين بود كه از همان دوران جوانى بايستگى اصلاحهاى ساختارى و دگرگونى در نظام حوزه را به روشنى دريافته بود و انديشه بازسازى حوزه فكر و ذهن وى را مشغول ساخته بود. شكوفايى و بالندگى حوزه هاى علوم دينى براى شهيد صدر به عنوان يك آرمان بلند مطرح بود و اين جز در سايه اصلاح وضع موجود و تجديد حيات و نوسازى دوباره ميسر نبود.

در سال 1384 آن گاه كه مرحوم محمد جواد مغنيه (فقه الامام الصادق) و (علم اصول الفقه فى ثوبه الجديد) را با نگرشى نو و شيوه اى جديد نگاشت بارقه اميدى در دل حوزويان تابيد. اين كار گرچه محدود و بيش تر در چهارچوب بخشى از نظام آموزشى حوزه بود ولى همين مقدار نيز گامى مهم در راستاى اصلاح حوزه به شمار رفت. در همان زمان شهيد صدر انتشار چنين كتابهايى را سرآغاز دگرگونى و مايه اميدوارى حوزويان دانست و در مقاله اى از استاد مغنيه به خاطر شكستن طلسم سكوت و ارائه روشهاى نو به نيكى ياد كرد.

در نگاه شهيد صدر كارهايى بسان آنچه محمد جواد مغنيه انجام داد و نيز كارهاى شيخ محمد رضا مظفر در تدوين علم اصول به شيوه اى نو و راه انداختن دانشكده فقه در نجف مى توانست گام نخست در پيمودن راه اصلاح حوزه باشد.

ديدگاههاى شهيد صدر براى اصلاح حوزه

شهيد صدر درباره بخشهاى گوناگون حوزه ديدگاههاى جديد و ابتكارى داشت و براى بسيارى از آنها نيز طرحهاى نوى ارائه داده. در زمينه نظام آموزشى مديريت پژوهش پيام رسانى شيوه پذيرش طلاب و بسيارى ديگر از اين دست نظر داد و راه گشود. با طرح مسائل سياسى و اجتماعى در حوزه نجف روحانيت را به ميدان سياست كشاند و تئورى مرجعيت و بالا بردن جايگاه و كارآيى آن و نيز شيوه هاى تواناسازى تمركز و استمرار نهاد مرجعيت را مطرح ساخت.

در زمينه فقه و اصول كه دو پايه اصلى دانشهاى حوزه اى را تشكيل مى دهند آثارى ارائه داد كه در نوع خود كم مانند بودند. به تنهايى به رويارويى جدّى و بنيادى با خدا ناباوران برخاست و با هوشيارى و احاطه بسيار قوى بر فلسفه و اقتصاد اسلامى ديدگاههاى مادى و الحادى شرق و غرب را به نقد كشيد و به شبهه هاى آنان پاسخ گفت و روشهاى جديدى در آموزش فلسفه و منطق ارائه داد.

از مجموعه ديدگاههاى وى در مورد اصلاح حوزه مى توان استفاده كرد كه اصلاح سه محور را در حوزه و روحانيت بر بخشهاى ديگر پيش مى داشت و بر اين باور بود كه اگر در اين سه بخش دگرديسى لازم صورت گيرد تا حدود زيادى امور حوزه سامان مى پذيرد.

اكنون بررسى محورهاى سه گانه:

1 . اصلاح نظام ادارى حوزه.

2 . اصلاح نظام آموزشى.

3 . اصلاح فرهنگ حوزه.


منبع:فصلنامه حوزه                               تنظیم :مجید نقدی گروه حوزه علمیه