مصدر
اهداف درس:
- آشنایی با مصدرو انواع آن
- بررسی مصادراصلی، میمی و صناعی
- آشنایی با اسم مصدر
طرح درس:
همانطور که می دانیم در عربی کلمه به سه قسمت تشکیل می شود: 1- اسم 2-فعل3- حرففعل کلمه ای است که بر وقوع کار یا پدید آمدن حالتی در زمان گذشته یا حال یا آینده دلالت کند.
واقع شدن کار مانند: ذَهَبَ ، رفت / یذهب ، می رود / اِذهَب، برو /
و پدید آمدن حالت مانند: حَسُنَ ، نیکوشد / یَحسُنُ ، نیکو می شود / اُحسُن ، نیکو شد.
فعل برسه قسم است: ماضی، مضارع و امر
اصل فعل مصدر است یعنی فعل از مصدرگرفته می شود و مصدر کلمه ای است که تنها بر وقوع کار یا حالتی - بدون در نظر گرفتن زمان- دلالت کند. مانند: خُروج: خارج شدن / حُسن: نیکو شدن
آنچه مستقیماً از مصدر گرفته می شود فعل ماضی است و اما مضارع از ماضی گرفته می شود و امر از مضارع:
مصدر----ماضی----مضارع---- امر
واما آنچه اکنون مورد بحث ماست، مصدر است. مصدر بر سه قسم است: مصدر اصلی، مصدر میمی و مصدر صناعی
مصدر اصلی
مصدر اصلی را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف) مصدر فعل ثلاثی مجرد
ب) مصدر سایر افعال
مصدر فعل ثلاثی مجرد:
اوزان مصادرافعال ثلاثی مجرد تحت ضابطه دقیق در نمی آید و وزن آن ها سماعی است که تنها باید آن ها را به خاطر سپرد. به عنوان نمونه برخی از آن ها را ذکر می کنیم:
جَلَسَ--جلوس / فَرِحَ--فَرَح / کَرُمَ--کَرَم / فَصُحَ-- فَصاحَة / سَهُلَ-- سُهولة / زَکُمَ-- زُکام / نَفَرَ-- نِفار / اَمَرَ-- اِمارة
حَمُرَ-- حَمرَة / جالَ-- جَوَلان / غَلی -- غَلَیان
و
اما مصادر سایر افعال
یعنی هر کدام از ابواب ثلاثی مزید، رباعی مزید اوزان ثابت و مشخصی دارند که پیش از این درباره برخی از آن ها - ثلاثی مزید - صحبت کردیم.
تمرین: به مصادر افعال زیر دقت کنید:
سَوی-- تسویه / عادی-- معاداة / اِنفکَ -- اِنفکاک / اِستکن -- استکان / اصفرَ -- اصفرار / تَزَلزَلَ -- تَزَلزُل
اقشعرَ -- اقشرار / اَرفَقَ -- ارفاق
مصدر میمی
تمانی افعال - ثلاثی، رباعی، مجرد، مزید- غیر از مصدر اصلی مصدر دیگری دارند که به دلیل وجود میم زاید در اول آن، به آن مصدر میمی می گویند.
مثل:
ضَرَبَ -- مَضرَب / مَرَ -- مَمَر / اخذ -- ماخذ / قال -- مقال / وَعَدَ -- مَوعِد / جاءَ -- مَجی ء / شرع -- مشرع
مثل: اَکرَمَ -- مُکرَم / صَرَفَ -- مُصَرَف / دَحرَج -- مُدَحرَج.
تمرین: به انواع مصادیر میمی دقت کنید.
لیس بَعدَ المَوتِ مُستَعتَبٌ و لا الی الدنیا مُنصَرَفٌ.
مُستعتَب -- مصدر میمی از فعل مضارع بر وزن یَستَفعِِلُ
مَنصَرَف -- مصدر میمی از فعل مضارع بر وزن ینصرف
- وَعَدتَ و کان الخلف منک سبحیة مواعیدُ عرقوب اخاه بیثرب
مواعید(جمع مَوعِد): مصدر میمی از فعل ثلاثی مجرد
- قال الامام علی (ع): الحمدلله المعروف من غیر رویة الخالق من غیر منصبة
منصبة: مصدر میمی از فعل ثلاثی مجرد
- سئل بعضُ الحکماء ای الأمور أشد تاییداً للعقل و أیها أشد إضراراً به فقال: أشدها تأییداً ثلاثة أشیاء: "مشاورة العلماء و تجریب الأمور و حُسن التثبیت و أشدها إضراراً به ثلاثة أشیاء: التعجیل و التهاون و الاستبداد."
تایید: مصدر اصلی از باب تفعیل
اضرار: مصدر اصلی از باب افعال
مشاورة: مصدر میمی از باب مفاعلة
تجریب: مصدر اصلی از باب تفعیل
حُسن: مصدر ثلاثی مجرد
التعجیل: مصدر اصلی از باب تفعیل
التهاون: مصدر اصلی از باب استفعال
- لاتَنَم و اغتنم مسرة یوم إن تحت التراب نوماً طویلاً
مَسَرَة: مصدر میمی از فعل ثلاثی مجرد "سر/ یَسُرُ"
- مقالة السوء إلی أهلها أسرع من منحدرسائل
مقالة: مصدر میمی از فعل ثلاثی مجرد "قال، یقول"
- ألم أقل لک: إن البغی مهلکة والبغی و العجب إفساد لأقوام
مهلکة: مصدر میمی از ثلاثی مجرد"هلک، یهلک"
البغی: مصدر اصلی از ثلاثی مجرد
العجب: مصدر اصلی از ثلاثی مجرد
إفساد: مصدر اصلی از باب"إفعال"
- ذکرک الله عند ذکر سواه صارف عن فوادک الغفلات
ذکر: مصدر اصلی از فعل ثلاثی مجرد
- ما أری الفضل و التکرم الا کفکَ النفس عن طِلاب الفضول
الفضل: مصدر اصلی از ثلاثی مجرد
التکرم: مصدر اصلی از باب تفعل
طلاب: مصدر اصلی از ثلاثی مجرد بر وزن فِعال
- قال أحد الفلاسفة: ینبغی للإنسان أن یتثَبُتَ قبل أن یقول أو یفعل فإنَ الرُجوع عن السکوت أحسن من الرُجوع عن الکلام و الإعطاء بعد المنع خیر من المنع بعد الإعطاء و الإقدام عن العمل بعدالتکفیر، و حسن التثبت خیر من الإمساک عنه بعد الإقدام علیه و الدخول فیه.
الرجوع/ المنع/حسن/الدخول: مصادر اصلی از ثلاثی مجرد
الإعطاء/الإقدام/الإمساک: مصادر اصلی از باب إفعال
التکفیر: مصدر اصلی از باب تفعیل
التثبیت: مصدراصلی از باب تفعل
مصدر صناعی
مصدر صناعی مصدری است که با اضافه کردن یاء مشدد و تاء به آخر اسم ساخته می شود. مثل:
جاهل -- جاهلیة / حیوان -- حیوانیة / إنسان -- إنسانیة.
بنابراین إیرانیة مثلاً یعنی ایرانی بودن و این همان معنای مصدر است.
إسم مصدر
اسم مصدر کلمه ای است که بر حاصل مصدر و نتیجه آن دلالت می کند مثل: حب که حاصل محبت است و بغض که حاصل بغاضة و غسل که حاصل غَسل است. اسم مصدر داشتن افعال و نیز وزن اسم هر دو سماعی است. یعنی چنین نیست که هر فعلی علاوه بر مصدر اسم مصدر نیز داشته باشد و هر فعلی که اسم مصدر داشته باشد وزن اسم مصدر آن را باید به دست آورد و به خاطر سپرد.
تمرین: انواع مصدر را درمیان کلمات زیر ببینید:
ربانیة(مصدرصناعی)، کُره(اسم مصدر که حاصل کراهة است)، تزاحم(مصدرباب تفاعل)، شِجار(مصدرباب مفاعله)، إطعام (مصدرباب افعال)، إجتناب(مصدر باب افتعال)، تصریف(مصدر باب تفعیل)، وطنیة(مصدرصناعی)
مرکزیادگیری سایت تیبان - تهیه: فاطمه شیرزاده
تنظیم: سمیرا بادامستانی