مفعول مطلق
اهداف درس:
- آشنایی با مفعول مطلق به عنوان رکن فرعی جمله.
- معرفی انواع مفعول مطلق.
- آشنایی با ویژگی های هر یک از اقسام مفعول مطلق.
- آشنایی با عامل مفعول مطلق و اقسام آن.
قبل از هر چیز لازم است با "مفعول مطلق" آشنا شویم:
ما در جمله چند رکن اصلی داریم: ((فعل و فاعل)) که در جملات فعلیه و ((مبتدا و خبر)) که در جملات اسمیه به کار می رود.
اما در جمله ارکان دیگری نیز وجود دارد که نقش اصلی در جمله نیستند و به آن ها ارکان فرعی گفته می شود، یکی از این ارکان "مفعول مطلق" می باشد.
دقت شود که:
مفعول مطلق برای رفع ابهام / بیان نوع و چگونگی وقوع فعل / بیان عدد در جمله به کار می رود.
پس نتیجه می گیریم که:
اکنون لازم است با هر یک از انواع مفعول مطلق آشنا شویم، به جملات زیر دقت کنید:
اکنون با مثال های بالا چند سؤال مطرح می شود:
1. چرا برای مفعول مطلق تأکیدی دو مثال آوردیم؟
2. در مفعول مطلق نوعی کلمه ای که به مفعول مطلق افزوده می شود نقش مضاف الیه دارد یا صفت؟
3. اعراب مفعول مطلق چگونه است؟
4. چگونه می توان مفعول مطلق را در جمله تشخیص داد؟
که به هر یک از سؤالات بالا چنین پاسخ می دهیم:
1. معمولاً مفعول مطلق مصدری از جنس فعل است و چنانچه فعل ما ثلاثی مجرد باشد، مفعول مطلق به صورت مصدر ثلاثی مجرد ذکر می شود و اگر فعل ما یکی از ابواب ثلاثی مزید باشد، مفعول مطلق به صورت مصدر همان فعل آورده می شود مانند: «نوماً» که مصدر ثلاثی مجرد است و «ترتیلاً» مصدر ثلاثی مزید از باب «تفعیل» است که هر یک متناسب با فعل مذکور در ابتدای جمله آمده اند.
2. کلمه افزوده شده به مفعول مطلق نوعی هم می تواند مضاف الیه باشد و هم صفت؛
الفرصة تمرُّ مرَُّ السحاب 
«السحاب» مضاف الیه است که به «» (مفعول مطلق) افزوده شده است.
سِرتُ سَیراً حسناً «حسناً» صفت است که بعد از «سیراً» (مفعول مطلق) ذکر شده است.
3. اعراب مفعول مطلق – در هر سه نوع آن – منصوب است.
تبصره: در پاسخ شماره 1 عنوان کردیم که معمولاً مفعول مطلق مصدری از جنس فعل است امّا گاهی استثنا وجود دارد و آن این است که مفعول مطلق از ریشه فعل نیست بلکه تنها از نظرمعنا یکی هستند مانند «فعدت جلوساً» که مصدر «جلوس» با فعل «فعد» هم معنا هستند.
تمرین:
انواع مفعول مطلق را در عبارات زیر ببینید:
- إنّا فَتَحناکَ فتحاً مبیناً (مفعول مطلق نوعی – موصوف)
- نَزَّلَ الله القرآنَ تنزیلاً (مفعول مطلق تأکیدی – ثلاثی مزید)
- ضرب علیٌ زیداً ثلاث ضربات (مفعول مطلق عددی)
نکته:
همان طور که در مثال مفعول مطلق عددی مشاهده کردید عدد جانشین مفعول مطلق شده و مفعول مطلق به صورت مضاف الیه به دنبال آن آمده پس چنین می گوییم که برای ذکر مفعول مطلق عددی – از سه به بالا- عدد جانشین مفعول مطلق شده و مصدری که از ریشه فعل است مضاف الیه آن واقع می شود.
و امّا عامل مفعول مطلق چیست؟
عامل مفعول مطلق یعنی کلمه ای که مفعول مطلق به خاطر رفع ابهام از آن ذکر می شود و سه نوع است که ماتنها به بیان 2 نوع از آن اکتفا می کنیم:
1- فعل
2- مصدر
3- صفت
فعل فَرجتُ فَرَحاً در اینجا مصدر "فرحاً" به عنوان مفعول مطلق تأکیدی، برای تأکید فعل آمده است.
مصدر سُرِرَت بِجِدِّکَ جدّاً فی طلب العلم (واقعاً از تلاش تو در جهت کسب علم شادمانی کنیم) در اینجا مصدر "جدّاً" به عنوان مفعول مطلق تأکیدی، برای تأکید مصدر که همان "جِدّ" است، ذکر شده است.
تمرین:
انواع مفعول مطلق را در متن زیر ببینید:
ذهب علیٌّ إلی المدرسةِ صباحاً بعد أن دقت ساعةَ دقتین فوصل إلی المدرسة متأخراً و رأی مدیر المدرسة یبتسم له إبتسامه الأب الحتون و حیّاً تحیه طیبةً و قال له. اُرید مناک أن تجتهد إجتهاداً فی طلب العلم و تجتنب عن الکسل و إذا أردت أن تصل إلی عند المستوی، علیک أن تجی ء إلی المدرسة متکبراً. فأجاب علیٌّ: حسناً و فرح فی کلام مدیره ماشیاً إلی الصّف.
نکته: همانطور که در عبارت آخر متن بالا مشاهده نمودید، "حسناً" نیز به عنوان مفعول مطلق در نظر گرفته شده، باید بگوییم برخی از مصادر منصوب به تنهایی و بدون فعل در جمله می آیند مانند:
حسناً / أهلاً و سهلاً (خوش آمدید)/ شکراً / صبراً / جدّاً / حقاً (به راستی) / أیضاً (نیز، هم چنین) / معاذ الله (پناه بر خدا) / سمعاً و طاعةً (به چشم، اطاعت می شود) / سبحان الله (خدا قرب است)/ که این مصادر نیز مفعول مطلق به شمار می روند.
گروه مدرسه اینترنتی سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده
نظیم: سمیرا بادامستانی
