معتل (قسمت اول)

اهداف درس:

- آشنایی با فعل معتل و فعل صحیح

- آشنایی با انواع فعل معتل (مثال، اجوف و ناقص)

- بیان ویژگی های فعل مثال و اجوف

موضوع این بحث فعل می باشد، تاکنون با افعال بسیاری آشنا شده ایم امّا وزن هایی که تاکنون آموخته ایم با آنچه در این مبحث فرا می گیریم اندکی متفاوت است.

همان طور که می دانیم ریشه افعال از سه حرف اصلی تشکیل شده است:

یسمع سمع/    تضحکون ضحک/    تعارفا عرف

چنانچه یکی از حروف «ا- و- ی» جزء سه حرف اصلی فعل باشد بدان فعل معتل گویند و این حروف را حروف علّه می نامند. فعلی که حروف علّه جزء حروف اصلی آن نباشد را فعل صحیح گفته و تغییرات حروف علّه را نیز اعلال می نامند. و امّا تفاوت این افعال با سایر افعال چیست؟

تفاوت آن ها در این است که چنانچه این حروف در فعلی به کار روند و جزء حروف اصلی آن قرار گیرند تلفظ آن فعل را دشوار می سازند لذا با اندکی تغییر و تحول در این حروف وزن آن فعل و تلفظ آن آسان تر می شود. با قرار گرفتن هریک از این حروف در ابتدا، وسط و یا انتهای فعل شرایط و ویژگی های متفاوتی ایجاد می شود که اکنون به بیان آن ها می پردازیم.

انواع معتل

مثال: فعل معتل مثال فعلی است که اولین حرف از حروف اصلی آن علّه باشد. مانند: وَعَدَ

أجوف: فعل معتل أجوف فعلی است که دومین حرف از حروف اصلی آن علّه باشد.  مانند: قَوَلَ

ناقص: فعل معتل ناقص فعلی است که سومین حرف از حروف اصلی آن علّه باشد. مانند: دَعَوَ

تمرین: افعال معتل را در میان افعال زیر ببینید (ریشه افعال داخل پرانتز ذکر شده است):

عاد(عود)- یکتبون(کتب)- یبیع(بیع)- ترمیان(رمی)- یحسن(حسن)- نشاهد(شهد)- استخرج(خرج)- قال(قول)- یسیر(سیر)

همان طور که در میان افعال بالا مشاهده کردید، فعل مضارع معتل نیز دستخوش تغییر می گردد که این تغییرات برحسب قواعد اعلال صورت می گیرد.

اکنون باید ببینیم قواعد اعلال چیست؟

در قواعد اعلال 10 قاعده عمومی داریم که شامل هر سه نوع- مثال، اجوف و ناقص- می شود، علاوه بر این قواعد هریک از این سه نوع قواعد جداگانه و منحصربه فردی نیز دارند.

در ابتدا به بیان قواعد عمومی اعلال می پردازیم(به دلیل این که شرح و توضیح این قواعد فراتر از سطح متوسطه می باشد لذا تنها به ذکر موارد مشمول در هر قاعده پرداخته و از شرح و توضیح آن صرف نظر می کنیم):

قاعده اول:

در این قاعده افعالی همچون یَقوُلُ، یَبیِعُ، یَخوَف که بر این وزن هستند، حرف علّه حرکت خود را به حرف ماقبل خود داده و تبدیل می شوند به:

یَقُولُ، یَبیعُ، یَخاف (البته فعل یَخوَفُ ابتدا تبدیل به یَخَوفُ شده و سپس به دلیل سنگینی تلفظ تبدیل به یخاف می شود).

قاعده دوم:

در این قاعده افعالی همچون قِولَ، بُیِعَ، یَدعُوونَ تبدیل می شوند به:

قیلَ، بیعَ، یَدعُون.

قاعده سوم:

در این قاعده با ساکن شدن حروف علّه در افعالی همچون یَدعُوُ و یرمِیُ، در این افعال تبدیل می شوند به: یَدعُو، یَرمی

قاعده چهارم: مِوزان میزان

قاعده پنجم: در این قاعده حرف علّه تبدیل به حرف دیگری می شود:

دُعِوَ: دُعِیَ / دُعِونَ: دُعینَ / داعِوٌ: داعیٌ

قاعده ششم: یُدعَیُ یُدعی / یُدعَونَ یُدعَینَ

قاعده هفتم: یُسیِرُ یوسِرُ

قاعده هشتم: یَخوَفُ یَخَوف (در قاعده ای دیگر تبدیل به «یخاف» می شود)

قاعده نهم: در این قاعده مجهول کردن افعالی همچون «قابَلَ» چنین می شود: «قُابِلَ» که تبدیل می شود به: «قوبِلَ».

قاعده دهم: حذف حرف علّه: قُول قُل

لازم به ذکر است حفظ این قواعد نیاز نیست تنها دانستن ریشه افعالی که تغییر می یابند و شکل تغییر یافته آن ها که مورد استعمال است مهم است.

و امّا قواعد مربوط به هریک از افعال معتل:

معتل مثال بر دو نوع است:  مثال واوی: فعل معتلی که حرف علّه آن «واو» باشد مانند:

«وَعَدَ» (وعده داد)

مثال یایی: معتلی که حرف علّه آن «یاء» باشد

مانند: «یَسَرَ» (آسان شد)

که ما تنها به توضیح مثال واوی اکتفا می کنیم.

در فعل ماضی مثال واوی به هنگام صرف هیچ تغییری ایجاد نمی شود.

و امّا صرف فعل مضارع مثال واوی:

یَوعِدُ یَعِدُ            تَوعِدُ تَعِدُ             تَوعِدُ تَعِدُ           تَوعِدینَ تَعِدینَ          أَوعِدُ أَعِدُ

یَوعِدانِ یَعدِانِ      تَوعِدان تَعِدانِ     تَوعِدانِ تَعِدانِ      تَوعِدانِ تَعِدانِ        نَوعِدُ نَعِدُ

یَوعِدون یَعِدونَ    یَوعِدنَ یَعِدنَ       تَوعِدون تَعِدونَ    تَوعِدن تَعِدنَ

همان طور که مشاهده کردید در فعل مثال واوی، حرف علّه در تمام صیغه ها حذف می شود.

طریقه صرف فعل امر آن نیز همچون افعال صحیح است که یک نمونه از آن را به عنوان مثال ذکر می کنیم:

امر، غایب: لِیَعِد / لِیَعِدا /...                                                    امر حاضر: عِد / عِدا /...

اکنون به توضیح فعل أجوف می پردازیم:

فعل اجوف نیز بر دو نوع است:

 اجوف واوی: فعل معتلی که حرف علّه آن- دومین حرف- واو باشد.  مانند: «قول»

اجوف یایی: فعل معتلی که حرف علّه ی آن- دومین حرف- یاء باشد. مانند: «ربیع»

حرف علّه در فعل ماضی معتل أجوف- واوی و یائی- تغییر یافته و به منظور سهولت در تلفظ تبدیل به «الف» می شود.

همان طور که مشاهده کردید فعل ماضی «قال» از صیغه 6 به بعد با حرکت ضمّه بر روی «ق» ظاهر می شود و علّت مضموم بودن آن توجه به وزن فعل است، یعنی چون اصل آن بر وزن «فَعَلَ یَفعُلُ» است لذا حرکتی که برای سهولت در تلفظ صیغه 6 به بعد بر جای می ماند ضمّه است:          قَوَلنَ قالنَ قُلنَ در مضارع این فعل نیز تغییر ایجاد می شود اما تغییر آن در حرکت است نه در حرف:

یَقوُلُ یَقُولُ

صرف آن به همین شکل ادامه خواهد داشت تا صیغه ششم که تبدیل می شود به «یَقُلنَ» و صیغه 12 که می شود: «تَقُلنَ».