تبیان، دستیار زندگی
چگونه یک مشاور - معلم باشیم و در چه حیطه هایی به مشاوره بپردازیم و...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

نقش های مشاوره ای معلم

نقش های مشاوره ای معلم
اشاره

برای معلم نقش های گوناگونی در نظر گرفته شده است؛ یکی از این نقش ها که در آموزش و پرورش جدید جایگاه خاصی دارد، مشاوره است. البته به نظر می رسد، آموزش و پرورش ایران به این موضوع مهم توجه چندانی ندارد. به همین خاطر سلسله مقالاتی با عنوان " معلم مشاور" با هدف اصلی " احیای نقش مشاوره ای معلم " تهیه و تدوین می شوند.

معلم و نقش مشاوره ای او

" نقش" ، نشانگر رفتار یا عملی است که در اوضاع و موقعیت های معینی از شخص سر می زند و می توان آن را پیش بینی کرد. مانند نقش پزشک در مطب یا نقش معلم در کلاس درس. صرفاً نقشی را برعهده گرفتن، به انسان اعتبار نمی دهد، بلکه کیفیت و میزان تأثیری که شخص از طریق ایفای نقش در اجتماع می گذارد، از او شخصیتی ارزشمند یا کم ارزش می سازد.

شاخص ترین نقش معلم، نقش آموزشی اوست. اما با عنایت به تأثیرهای آشکار و پنهان شخصیت معلم در کلاس  او عملاً نقش های دیگری نیز ایفا می کند. این موضوع یکی از مباحث مهم تربیتی است که در کتاب های آموزشی و روان شناسی تربیتی بدان توجه شده است. جالب است بدانید که در ایران، توجه به نقش های گوناگون معلم در تعلیم و تربیت سابقه ای دیرینه دارد و در مکتب خانه ها و حوزه های علمیه، برای معلم و استاد، علاوه بر نقش آموزشی، نقش های اخلاقی و هدایتی نیز قائل می شدند. اما امروزه بر خلاف گذشته، توجه به این نقش های معلم کاهش یافته است. در هر حال معلم می تواند نقش های متعددی را ایفا کند؛ از جمله می تواند متخصص آموزشی، محرک، مدیر، رهبر، مشاور  مهندس محیط و سرمشق باشد.

در نگاه جدید به معلم و معلمی، تک تک نقش های ذکر شده  اهمیت دارند. اما در این مقاله از مجموع این نقش ها، نقش مشاوره ای معلم را انتخاب و بررسی کرده ایم. باید یادآور شد که منظور از نقش مشاوره ای، انجام وظایف رسمی مشاوره نیست. به عبارت دیگر، قرار نیست معلم جای مشاور را بگیرد، بلکه منظور این است که اولاً: معلم بتواند از فنون مشاوره برای بهبود روابط خود با دانش آموزان و والدین سود جوید و ثانیاً کیفیت و کارایی آن دسته از مهارت های معلمی را که ماهیت مشاوره ای دارند، افزایش دهد.

علاوه بر این ها، آشنایی معلم با اصول و فنون مشاوره، دانش و مهارت های زندگی شخصی و خانوادگی او را ارتقا خواهد بخشید.

راهنمای 1: حیطه های مشاوره

برای آن که معلم بتواند نقش مشاوره ای هم داشته باشد، لازم است از این سه ویژگی بر خوردار باشد:

صلاحیت های مشاوره ای

البته این موضوع تنها به معلم اختصاص ندارد. هر کس که به حوزه مشاوره وارد می شود، باید از حداقل صلاحیت های مشاوره ای برخوردار باشد تا خود و دیگران را دچار مشکل نسازد. مشاوره موضوعی انسانی است و ماهیتی انسان دوستانه دارد. اما ناشی گری و ناکارآمدی افراد در مشاوره، می تواند ویژگی انسان دوستانه آن را با خطری جدی روبه رو سازد.

کاربرد فنون مشاوره

گفتیم مشاوره موضوعی انسانی است و می تواند ارتباطات انسانی را تسهیل کند.

فنون مشاوره، راهکارهای علمی این ارتباط ها محسوب می شوند؛ مثلاً یک مشاور باید یاد بگیرد مشاهده گر خوبی باشد، خوب گوش بدهد، به موقع سکوت کند، در زمان مناسب تشویق کند و... این فنون نه تنها در ایفای نقش مشاوره ای، بلکه در سایر زمینه ها نیز به معلم کمک خواهند کرد.

مهارت های مشاوره

به عنوان معلم باید در زمان های لازم به دانش آموز و والدین او گزارش پیشرفت بدهید، در جلسات اولیا شرکت کنید، با آنان به تبادل نظر بپردازید و سعی کنید مشکلات دانش آموزان را تشخیص دهید.

همه این فعالیت ها، می توانند ماهیت مشاوره ای داشته باشند و کاری تخصصی به حساب آیند. مواردی از این فعالیت ها هم هستند که هنوز در مدرسه های ما چندان جا نیفتاده اند؛ از قبیل، مصاحبه با دانش آموزان و والدین آن ها، دیدار از آنان در خانه و اجرا و تفسیر آزمون های ساده روان شناختی. در این مجموعه مطالب سعی خواهیم کرد به هر یک از موضوعات مطروحه در هر سه حیطه بپردازیم.

نقش مشاوره ای چیست؟

شعاری نژاد در توضیح نقش مشاوره ای معلم می گوید :

" از معلم توقع نداریم که کار مشاوران راهنما را انجام دهد؛ بلکه از او انتظار داریم که :

-  مشاهده گر و نسبت به رفتار دانش آموزان حساس باشد؛

- بداند، چه وقت دانش آموزانش به متخصص بهداشت روانی نیاز دارند؛

- مسائل عاطفی دانش آموزانش را بشناسد؛

-  بتواند از دانش آموزانش در زمینه های: هوش، تحصیل و رغبت ها آزمون بگیرد و نتیجه را برای آنان توضیح دهد و تفسیر کند؛

- احساسات والدین دانش آموزان را درک کند؛

- معیارهای جامعه خود را بشناسد؛

- نیازهای سایر معلمان را دریابد."

شفیع آبادی در بیان خصوصیات معلم خوب عنوان می کند:" معلم در وهله اول باید دانش آموزان خود را بشناسد و در این رابطه اطلاعات دست دوم هیچگاه به اندازه مشاهده مستقیم نمی تواند مفید باشند. شناخت درباره هر کودکی باید با مطالعه و مشاهده مستقیم او به دست آید و مطالعه کودک عبارت است از بررسی همه جانبه ابعاد جسمانی، عاطفی، اجتماعی، خانوادگی و تحصیلی او.

در یک جمع بندی ساده، نقش مشاوره ای معلم را می توان چنین بیان کرد: معلم به صورت آگاهانه و با استفاده از اصول و فنون مشاوره ای می تواند: دانش آموزان خود را به خوبی بشناسد، با آن ها ارتباط سازنده و مؤثر برقرار کند، شناختی مقدماتی از مشکلات آنان به دست آورد و در مراحل بعدی آن ها را به متخصصان مربوطه ارجاع دهد. علاوه بر این ها، والدین را هدایت و راهنمایی کند و درنهایت برای ایجاد جو مطلوب در مدرسه بکوشد.

راهنمای 2: مشاوره تصادفی

معلم کلید حل مشکلات و مهم ترین متخصص در محیط مدرسه است. پشتیبانی و مشارکت معلم در هرنوع برنامه ای که به دانش آموزان مربوط شود، حیاتی است. برنامه مشاوره مدرسه نیز از این قاعده مستثنا نیست. بنابر این لازم است، نقش و عمل معلم در برنامه مشاوره بررسی شود و با توجه به تفاوت های احتمالی این نقش در سطوح آموزشی مختلف و محیط های آموزشی متفاوت به رسمیت شناخته شود.

با وجود اهمیت نقش معلمان در برنامه مشاوره مدرسه ها، شواهدی وجود دارد که نشان می دهد در بسیاری از مدرسه ها، درگیر شدن معلم در برنامه مشاوره، هنوز هم تصادفی است. بسیاری از معلمان از هدف های برنامه مشاوره مدرسه خودشان چندان مطمئن نیستند و تقریباً احساس می کنند که از آن دور و بی خبرند.

علاوه بر آن، دخالت مستقیم معلم در مسائل مشاوره ای دانش آموزان هم در اکثر موارد پیش بینی نشده است. مگر این که برای دانش آموزی اتفاقی بیفتد تا متوجه شویم که او با چه مشکلاتی مواجه است.

ضروری است که مدرسه (با رهبری مدیر) و معلم، در کنار سایر مسائل آموزشی، برنامه هایی هم برای مشاوره دانش آموزان طراحی و اجرا کنند.

تمرین 1

موقعیت: بعضی از معلمان تمایل دارند در ابتدای سال تحصیلی، اطلاعات شخصی و خانوادگی دانش آموزان را جمع آوری کنند. آیا خود شما چنین تجربه ای دارید یا در بین همکارانتان، معلمانی را سراغ دارید که به این تجربه دست زده باشند؟ با توجه به این موضوع، سؤالات زیر را مورد بحث و بررسی قرار دهید:

1- آیا ضرورتی دارد که معلم مشخصات فردی و خانوادگی دانش آموزان را بداند؟ پاسخ مثبت یا منفی خود را تحلیل کنید.

2- آیا تجربه و خاطره ای در این زمینه دارید؟

3- این موضوع را در حیطه وظایف معلمی بررسی کنید. آیا تا به حال توجه کرده اید که از نظر قانونی و بخشنامه ای، معلم اجازه این کار را دارد یا نه؟

4- بر اساس نقش های هفت گانه معلمی، این موضوع را بررسی و تحلیل کنید.

5- آیا دانستن مشخصات خصوصی دانش آموزان می تواند با صلاحیت های مشاوره ای معلم ارتباط داشته باشد؟

دانستنی ها و پیش نیازهای نقش مشاوره ای

صرف نظر از ضرورت آشنایی معلم با فنون مشاوره ای پیش نیازها و دانستنی های اولیه ای لازم دارد. در زیر به چند مورد از پیش نیازها ی مهم و ضروری اشاره می کنیم:

آشنایی با خصوصیات و مراحل رشد دانش آموزان

نه تنها آشنایی با روان شناسی رشد، بلکه تسلط بر آن پیش نیاز هر فعالیت تربیتی است. مدیر، معلم، مشاور، پدر، مادر و هر کسی که به نوعی متولی تربیت انسان است باید روان شناسی بداند.رفتار ما با دانش آموزان بیش تر مبتنی بر تجربه های شخصی و اصطلاحاً به دست آوردن " قلق ها " است. این امر شاید لازم باشد، ولی به طور حتم کافی نیست. باید بسیار بیش تر از آنچه به شناخت کتاب، ابزارهای آموزشی و سایر مسائل مربوط به آن ها اهمیت می دهیم، به شناخت انسان بها بدهیم و این شناخت هم از طریق روان شناسی رشد میسر است.

پذیرش تفاوت های فردی

تلقی اکثر افراد از تفاوت های فردی اشخاص بسیار سطحی و ساده انگارانه است. همه ادعا می کنند که وجود تفاوت های فردی بین انسان ها را قبول دارد، ولی شواهد و دلایل زیادی برای رد این ادعا وجود دارند. نمونه بارز آن ها ترغیب و واداشتن افراد به رقابت با یکدیگر است. مبنای رقابت را مقایسه تشکیل می دهد. در واقع وقتی افراد را به رقابت با هم وادار می سازیم، تفاوت های فردی آن را نادیده گرفته ایم . نمونه دیگر، به نوع نگرش ما به رفتار انسان ها مربوط می شود. در موقعیت های متفاوت رفتار افراد را نشانه شخصیت آن ها قلمداد می کنیم و حکم به بدو خوب بودن آن ها می دهیم.

روان شناسی سلامت

توجه به حوزه روان شناسی سلامت در دهه های اخیر، به صورت چشمگیری افزایش پیدا کرده است. برای همه انسان ها و به خصوص کسانی که ارتباطات انسانی وسیعی دارند، مانند معلمان، مدیران و به ویژه افرادی که نقش درمانی دارند، مانند روان شناسان، مشاوران و حتی پزشکان، ضرورت اساسی دارد که با مسائل و موضوعات روان شناسی سلامت آشنا شوند.

راهنمای 3: روان شناسی سلامت

اگر چه توجه خاص به موضوع روان شناسی سلامت، سابقه ای بیش از 4 تا 5 دهه ندارد، ولی استقبال عمومی از آن غیر قابل تصور بوده است. البته اقبال به روان شناسی سلامت در کشورهای غربی بسیار بیش تر است و تقریباً سالی نیست که مؤلف و صاحب نظر جدیدی در این عرصه پایه میدان نگذارد.

روان شناسی سلامت، در ایران هم مشتریان زیادی دارد. اما عجیب این است که علاقه مندان و مشتریان آن، بیش تر جوانان و بعضی قشرهای خاص هستند تا معلمان، فرهنگیان، استادان و به طور کلی افراد تحصیلکرده جامعه. فرانکل، بوسکالیا، گری، رابینر، کوئیلو و امثال آن ها برای بسیاری از مردم عادی، افراد شناخته شده ای هستند و کتاب های آنان همیشه مشتریان پر و پا قرصی دارد.

پیام روان شناسی سلامت که از آن با تعابیر دیگری از جمله روان شناسی کمال هم یاد می شود، یک پیام بسیار ساده است :زندگی فرصتی تکرار ناشدنی است، از این فرصت باید برای تحقق خود ( خود شکوفایی ) و لذت بردن از زندگی و درک معنای آن استفاده کرد."

تصویری که روان شناسان کمال گرا از انسان به دست می دهند، خوش بینانه و امید بخش است. آن ها به قابلیت های انسان برای پرورش و شکوفایی شخصیت خود، رسیدن به کمال و تبدیل شدن به آنچه در توان دارد، اعتقاد دارند.

ورود به حوزه روان شناسی کمال به نفع همه است و می تواند افق های جدید و وسیعی را به روی آدمی بگشاید  منابع زیادی در این باره وجود دارند. کافی است کمی حوصله به خرج دهید.

بهترین، کامل ترین و عالی ترین کتاب روان شناسی سلامت و کمال در اختیار خود ماست؛ قرآن کریم.

تیپ شخصیتی

شناسایی تیپ شخصیتی آدم ها نیز یکی از پیش نیازهای مشاوره است.

اصولاً قابلیت به کار گیری مهارت های مشاوره ای و تیپ های شخصیتی متفاوت با هم فرق دارد؛ یعنی بعضی از تیپ های شخصیتی برای مشاوره مستعد تر از بقیه هستند.از این جنبه می توان شخصیت افراد را به دو دسته کلی تقسیم کرد:

" انسان های اضطراب آفرین " و " انسان های آرامش بخش ". البته این طبقه بندی برای روشن شدن موضوع است و مبنای علمی آن مدنظر نیست. حتماً پیش آمده است که در برخورد با افرادی، احساس آرامش به شما دست داده است و در مقابل هستند کسانی که به صورت ناخودآگاه و ناخواسته، نوع حرف زدن و رفتارشان انسان را مضطرب می کند.

به طور حتم قابلیت های این دو دسته برای مشاوره متفاوت است.

چند ملاحظه برای ایفای نقش مشاوره ای

هماهنگی با مدیر مدرسه

با عنایت به ویژگی های فرهنگی جامعه ما ، لازم است هر گونه فعالیت مشاوره ای با هماهنگی مدیر و مجموعه عوامل مدرسه صورت گیرد. در موارد بسیاری از حسن نیت معلمان در این زمینه سوء استفاده شده و انعکاس نامناسبی هم پیدا کرده است.

شناخت محدوده ها و محدودیت ها

مشاوره هم مانند هر فعالیت دیگری محدوده و محدودیت هایی دارد. نه معلم و نه حتی مشاور رسمی، نمی توانند در هر موضوعی وارد شوند. توانایی علمی و تخصصی آن ها از یک طرف و حیطه وظایفشان از طرف دیگر، تعیین کننده محدوده دخالت آن ها هستند. معلم زن برای خود محدودیت هایی دارد. به همین ترتیب معلم مرد نیز باید محدودیت های خود را بداند.

نقش مشاوره در دوره های تحصیلی

به طور حتم نقش مشاوره ای معلمان در دوره های ابتدایی، راهنمایی و متوسطه یکسان نیست. معمولاً معلمان ابتدایی به دلیل ارتباط مستمر با دانش آموزان، آزادی عمل و وقت بیش تری برای درگیری با مسائل مشاوره ای دارند. اما در دوره های راهنمایی و متوسطه، این نقش کمرنگ تر می شود. با این حال آموزش های لازم می تواند کیفیت علمی و تخصصی و مهارت های معلمان را در این زمینه افزایش دهد. در هر صورت معلم هر دوره تحصیلی باید در زمینه های فعالیت خود و محدودیت هایی که دارد واقف باشد.

موقعیت اجتماعی دانش آموزان و مدرسه

پرداختن به این موضوع کاری سخت است و نیاز به تأمل بیش تری دارد. در این زمینه باید از روان شناسی اجتماعی کمک بگیریم ."روان شناسی اجتماعی آموزش و پرورش " از حوزه های نسبتاً جدید روان شناسی اجتماعی محسوب می شود که متأسفانه در ایران، پرورش و بررسی بسیار ناچیزی درباره آن شده است و غیر از چند کتاب ترجمه ای، منبع دیگری در این زمینه وجود ندارد. تنها نکته ای که می توان در این جا مطرح کرد، این است که معلمان برای ایفای نقش مشاوره ای خود باید به موقعیت و طبقه اجتماعی دانش آموزان و والدین آن ها توجه داشته باشند.

تمرین 2

1- موقعیت اجتماعی مدرسه خود را از نظر آمادگی های موجود در آن برای ایفای نقش مشاوره ای بررسی و تحلیل کنید.

2- تجربه ها و خاطرات خود را در این باره برای همکاران تعریف کنید.

3- چرا بعضی از والدین برای حل مشکلات خود و فرزندانشان با مدرسه و معلم همکاری نمی کنند ؟ دلایل خود را با وضوح و به تفکیک بنویسید.

منابع

شعاری نژاد، علی اکبر( 1375). مبانی روان شناختی تربیت . تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

شفیع آبادی،عبدالله(1369). فنون تربیت کودک. تهران : چهر.

مجله رشد معلم - شماره 2

ابراهیم اصلانی