ویژگی های جامعه ایرانی در دوره صفویه
2- مکان وقوع حوادث تاریخی
آشنایی و اطلاع از مکان حوادث تاریخی، از ضروریات تحقیقات تاریخی است. برای درک موقعیت ها و زمینه های تبلیغی- مردمی، درگیری های محلی و منطقه ایی باید نه تنها به موقعیت های صفویه در نواحی اردبیل، تبریز، نواحی غربی و اصفهان و شیراز توجه داشت، بلکه باید به نواحی قفقاز، نواحی دریاچه وان و جنوب دریای سیاه کاملاً آشنایی داشت.
این مناطق از مهم ترین مکان های تبلیغات طولانی و مستمر صفویان قبل از آغاز پادشاهی در ایران بوده است. آگاهی از مکان «چالدران»، نشان می دهد که عثمانی ها به جانب ایران تهاجم نموده بودند. می دانیم که تا قبل از جنگ چالدران، ایران و عثمانی نه تنها همسایه نبودند، بلکه مرز و قلمرو هریک مسافت بسیار زیادی از یک دیگر فاصله داشته است. قدرت عثمانی در نواحی مدیترانه شرقی، غرب دریای سیاه و در بالکان گسترده شده بود. البته خوانندگان محترم از اهمیت های بغداد نیز نباید غفلت نمایند. قبل از جنگ چالدران، علاقه مندی شاه اسمعیل به فتح بغداد، احتمالاً خصومت عثمانی ها که خود را ادامه دهنده اندیشه سیاسی خلفای بنی عباس می دانسته اند را افزایش داده است.
3- رسمی شدن مذهب شیعه
تأسیس سلسله صفویه و اعلام رسمی بودن "تشیع" توسط شاه اسماعیل اول و در آغاز کسب قدرت در تبریز ، باعث یک تصور اشتباه شده که شیعه در ایران از اسلام تا صفویه اهمیت سیاسی و حکومتی نداشته و صفویه اول بار شیعه را در حکومت و سیاست دخالت داده اند.
می دانیم از صدر اسلام- مخصوصاً دوران خلافت حضرت علی (ع)- شیعه در ایران به خوبی شناخته شده و پیروانی
داشته است. مخصوصاً در قیام مختار و تا قیام زیدیان و تا قیام ابومسلم، شیعیان ایرانی- با وجود ستمگری های حکام بنی امیه، از اهمیت های سیاسی و اجتماعی برخوردار بوده و برعلیه بنی امیه اقدامات فکری- عقیدتی و مسلحانه می نموده اند. شاید بتوان اولین حضور سیاسی فعال ایرانیان شیعه را گرایش به امام جعفر صادق (ع) و قیام برعلیه ابومسلم دانست. شیعیان خراسان عقیده داشتند که ابومسلم آنان را فریب داده، در حالی که آنان برای خلافت امام جعفر صادق (ع) از آل علی (ع) تلاش داشته اند، و او بنی عباس که مورد تأیید آن حضرت نبوده اند را به خلافت رسانیده است. ابومسلم نیز در حالی که در تعقیب بنی امیه بود، لشکریانی برای سرکوب آنان روان نمود 1.
حضور فعال و چند بُعدی امام رضا (ع) در خراسان، تأثیرات متعدد- خاصه در تبلیغ شیعه اثنی عشری- داشته است. پذیرش ولایتعهدی را می توان اولین حضور شیعیان در سیاست و حکومت بعد از خلافت حضرت علی (ع) دانست. این حادثه عظیم تاریخی در منطقه خراسان بزرگ، بیشترین انعکاس، پذیرش و حمایت ایرانیان را باعث شد. بدیهی است ائمه (ع) فرستادگانی جهت تبلیغ و ارشاد ایرانیان مسلمان مأمور می نموده اند. ایرانیان نه تنها پاسخ سؤال های شرعی خود را دریافت می نموده اند، بلکه از موقعیت های سیاسی، رنج ها و مشکلات ائمه (ع) مطلع شده و جهت پیروزی شیعه تلاش می نموده اند. دعوت ایرانیان از فرزندان ائمه (ع) جهت حضور در ایران نیز مؤید این امر است (امام زاده ها در ایران).
بعضی از امیران طاهری و سامانی شیعه بوده و در حمایت از شیعیان قلمرو خود اقدام می نموده اند. آل بویه، از مهم ترین قدرت های منطقه ایی بوده که با تصرف بغداد و مطیع نمودن خلیفه بنی عباس، با حمایت گسترده از فقیهان شیعه، سیاست و حکومت شیعیان را با علاقه مندی توسعه داده و باعث رشد و شکوفایی معارف شیعی شدند. با وجود شدت عمل غزنویان و سلجوقیان برعلیه شیعیان، آنان در هر فرصتی به مبارزه فکری- عقیدتی و حتی مسلحانه خود ادامه می دادند. از نمونه های بارز عقیدتی- سیاسی، باید از شیخ الطائفه طوسی وفات 460 ه.ق نام برد. شیعیان اسماعیلی در ایران نمونه بارز مبارزه عقیدتی و مسلحانه در قبل و بعد از حمله مغول می باشند که حکومت تشکیل دادند.
بعد از حملات مغولان، با اقدامات خواجه نصیرالدین طوسی (وفات 460 ه.ق)، محقق حلّی (وفات 676 ه.ق)، علامه حلی (وفات 726 ه.ق) و ده ها شخصیت علمی، سیاسی و اجتماعی، تفکر سیاسی شیعه رونق فراوان یافت. این دوره را دوران احیای تفکر عقیدتی- سیاسی شیعه اثنی عشری دانسته اند.
از اولین حملات مغولان توسط چنگیز در سال 616 ه.ق تا آغاز سلسله صفویه در سال 907 ه.ق (حدود 300 سال)، دوران خاصی برای شیعیان و تفکر سیاسی آنان بوده است. اکثر کسانی که حوادث و مسائل تاریخی را به دقت مطالعه نمی کنند، از یک نکته اساسی غفلت می نمایند: سقوط بغداد- مرکز خلافت بنی عباس- در سال 656 ه.ق توسط هلاکوخان مغولی، فرصت بسیار مطلوبی را برای شیعیان فراهم آورد تا بدون ترس و نگرانی ها، و با امنیت خاطر به تبلیغ بپردازند. آنان با تلاش های فراوان مظلومیت آل علی (ع)- را آشکارا اثبات می نمودند. تحریف های بنی امیه و بنی عباس در مورد تاریخ زندگانی آنان- خاصه حضرت علی (ع) و امام حسین (ع)- را افشا می نمودند. گرایش و حتی گرویدن بعضی خان ها و امیران مغولی به تشیع، موقعیت آنان را محکم می نموده است. در قرن هشتم، حکومت محلی سربداران خراسان، از مهم ترین نمونه های حضور فعال فقه شیعه اثنی عشری در حکومت است. حکومت های شیعه دوازده امامی مشعشیان در خوزستان و تا کربلا، مرعشیان در مازندران، و قره قویونلوها در آذربایجان، خود نمونه های بارز حکومت و سیاست مذهبی شیعیان در ایران قبل از صفویه می باشند.
مجموعه این عوامل باعث بیداری و آگاهی متفکران و نویسندگان اهل تسنن و گرایش آنان به شیعه گردیده است. در این دوران، در تاریخ عقائد و در تاریخ ادبیات، ما نام بسیاری از سنیان معتدل و دوستدار آل علی (ع) را ملاحظه می نماییم. حتی شیعه شدن سنیان نیز گزارش شده است. نمونه بارز آن، گرایش به تشیع در میان نوادگان شیخ صفی الدین اردبیلی- جد صفویه- از اواخر قرن هشتم و اوائل قرن نهم هجری می باشد. (حدود 150-100 سال قبل از تأسیس). نکته بسیار مهم و قابل توجه این است که شیعیان معارف اهل بیت (ع) را مخصوص خود ندانسته، عقیده دارند نه تنها کلیه مسلمین، بلکه جهانیان نیز باید از آن معارف بهره مند گردند. بدیهی است این نظریه، به گسترش وسیع تشیع انجامیده است.
تأسیس حکومت های شیعی در این دوران و قبل از صفویه این نکته را می کند که صفویان اولین تشکیل دهنده حکومت شیعی اثنی عشری در ایران نبوده اند. تمام این حکومت ها، دارای قلمرو گسترده- و یا بسیار گسترده- نبوده اند. تنها تفاوت آنان با صفویان، از نظر وسعت قلمرو می باشد. بعد از سقوط ساسانیان، صفویان اولین قدرت سیاسی- مذهبی با مرزها، قلمرو وسیع و بزرگ بوده اند.
مدت ها بعد از سربداران، جانشینان تیمور در خراسان. سنیان معتدلی بودند و بعضی گرایش به شیعه داشتند و گاهی تلفیقی از نظریات سنی- شیعه در حکومت آنان قابل بررسی می باشد. در شمال و مرکز ایران نیز شیعیان تا حدامکان نظریات سیاسی خود را در حکومت های مورد نظر اعمال می نمودند.
در قرن نهم- حدود یک صد سال قبل از صفویه - جنگ عقیدتی مهمی میان قدرت های محلی به نظر نمی رسد. فقط از آذربایجان (شمال و جنوب ارس) تا نواحی دریاچه وان، جنگ های قدرت های محلی با یکدیگر و خصومت های ایلی و طایفه ای همراه با جنگ عقائد بوده است. در واقع در منطقه مذکور اتحاد تشیع و تصوف با شتاب قابل توجهی شکل می گرفت و دارای نظریات منسجم و وحدت آفرین می گردید. تبلیغات این دو گروه تقریباً به هم پیوسته و هرچه بیشتر در میان طوائف و ایلات، نیز در میان شهرنشینان گسترده می شد و حساسیت مخالفین را برمی انگیخت.
پی نوشت: 1 - دکتر زرین کوب، تاریخ مردم ایران، جلد دوم. انتشارات امیرکبیر. تهران. 1388 (چاپ 11)، ص 61
مرکز یادگیری سایت تبیان
تهیه: غلامرضا شکوهی
تنظیم: یگانه داودی
